احتباس ادراری چیست و برای درمان آن چه باید کرد؟

احتباس ادراری به ناتوانی در دفع ادرار گفته می‌شود. در این وضعیت بااینکه فرد احساس نیاز به دفع ادرار دارد، نمی‌تواند آن را دفع کند یا اینکه تمام ادرار دفع نشده و مثانه کامل خالی نمی‌شود. این عارضه می‌تواند آسیب‌های زیادی به مثانه، کلیه‌ها و سایر اندام‌های فرد بزند.

رایج‌ترین علت ایجاد احتباس ادراری بزرگ شدن پروستات است؛ اما جالب است بدانید که خانم‌ها هم می‌توانند دچار احتباس ادراری شوند. در این مقاله از مجله سلامت دکتر ساینا انواع احتباس ادراری، علل آن و راه‌های درمان آن را شرح می‌دهیم. برای مطالعه‌ی بخش موردنظر خود می‌توانید بر تیتر آن در فهرست کلیک کنید. اگر در موبایل می‌خوانید، تیتر را لمس کنید.

احتباس ادراری چیست؟

به عدم توانایی تخلیه‌ی کامل مثانه احتباس ادراری می‌گویند. این عارضه می‌تواند حاد یا مزمن باشد.

• احتباس ادراری حاد: به‌طور ناگهانی اتفاق می‌افتد و فقط برای مدت کوتاهی ادامه دارد. افرادی که به احتباس ادراری حاد مبتلا هستند حتی باوجود مثانه‌ی پر به‌هیچ‌وجه نمی‌توانند ادرار کنند. احتباس ادراری حاد یک بیماری تهدیدکننده‌ی حیات است و نیاز به درمان فوری اورژانسی دارد. این بیماری می‌تواند با احساس ناراحتی یا درد همراه باشد.
• احتباس ادراری مزمن: یک وضعیت طولانی‌مدت است. افراد دچار احتباس ادراری مزمن می‌توانند ادرار کنند. بااین‌حال نمی‌توانند مثانه‌ی خود را کامل تخلیه کنند.

غالباً افراد حتی از ابتلا به این بیماری بی‌اطلاع هستند؛ تا زمانی که به مشکل دیگری مانند بی‌اختیاری ادرار یا از دست دادن کنترل مثانه، عفونت ادراری (UTI) ناشی از رشد باکتری‌ها در دستگاه ادراری دچار شوند.

احتباس ادراری در زنان بیشتر است یا مردان؟

احتباس ادراری هم مردان و هم زنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ اما بیشتر در مردان به‌خصوص با افزایش سن دیده می‌شود. تحقیقات نشان داده است که میزان ابتلا به این بیماری در مردان ۱۰ برابر بیشتر از زنان است.

میزان بروز بیماری احتباس ادراری در مردان بین ۴۰ تا ۸۳ سال، هرساله ۴.۵ تا ۶.۸ در هر ۱۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود. در سن ۸۰ سالگی هر مرد حداقل یک‌بار احتباس ادراری حاد بیش از ۳۰ درصد را تجربه می‌کند.^[۱]،[۲]

انواع احتباس ادراری

احتباس ادراری حاد

احتباس ادرار حاد به‌طور ناگهانی اتفاق می‌افتد و فقط برای مدت کوتاهی ادامه دارد. افرادی که احتباس ادراری حاد دارند، حتی اگر مثانه پر داشته باشند قادر به دفع ادرار نیستند.

احتباس ادراری حاد می‌تواند درد شدید ایجاد کرده و تهدیدکننده‌ی زندگی باشد. اگر ناگهان حس کردید که قادر به ادرار کردن نیستید لازم است که فوراً به دنبال درمان باشید.

احتباس ادراری مزمن

احتباس ادراری مزمن با گذشت زمان ایجاد می‌شود. افرادی که احتباس ادراری مزمن دارند می‌توانند ادرار کنند اما نمی‌توانند ادرار را به‌طور کامل از مثانه‌ی خود تخلیه کنند.

بسیاری از افراد مبتلا به احتباس ادراری مزمن نمی‌دانند که این بیماری را دارند زیرا ممکن است هیچ علائمی را تجربه نکنند.

دلایل احتباس ادراری

احتباس ادراری می‌تواند درنتیجه‌ی موارد زیر ایجاد شود:

• انسداد مجرای ادرار
• مشکلات عصبی
• برخی داروها
• ضعف عضلات مثانه

علائم احتباس ادراری

علائم احتباس حاد ادراری ممکن است شامل موارد زیر باشد و نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد:

• ناتوانی در ادرار کردن
• درد مثانه و نیاز فوری به ادرار کردن
• درد یا ناراحتی در ناحیه‌ی زیر شکم
• نفخ در زیر شکم

علائم احتباس ادراری مزمن ممکن است شامل موارد زیر باشد

• تکرر ادرار – هشت بار یا بیشتر در روز
• مشکل در شروع جریان ادرار
• جریان ادرار ضعیف یا قطع شونده
• نیاز مُبرم به ادرار کردن، اما دفع کم ادرار
• احساس نیاز به دفع ادرار پس از اتمام ادرار
• ناراحتی خفیف و مداوم در پایین شکم و مجاری ادراری

برخی از افراد مبتلا به احتباس مزمن ادرار، ممکن است علائمی نداشته باشند و درنتیجه به دنبال مراقبت‌های پزشکی نروند. افرادی که از ابتلا به احتباس مزمن ادرار بی‌اطلاع هستند ممکن است بیشتر در معرض بروز عوارض این بیماری باشند.

احتباس ادراری در مردان

بیش از ۵۰ درصد موارد احتباس ادراری در مردان به دلیل مشکلات غده پروستات است.^[۳]

از آن‌جا که پروستات مجرای ادرار را احاطه کرده است، رشد سرطانی و غیرسرطانی پروستات می‌تواند مجرای ادرار فرد را تنگ کرده و جریان ادرار را کاهش دهد. اکثر مردان با افزایش سن دچار بزرگ شدن پروستات می‌شوند. ۹۰% مردان تا سن ۸۰ سالگی به این مشکل دچار می‌شوند.^[۴]

دیگر عوامل غیرسرطانی احتباس ادراری از این‌ قرارند:

• انسداد
• عفونت و التهاب
• ضربه

احتباس ادراری در زنان

احتباس ادراری در زنان کمتر از مردان دیده می‌شود؛ اما در صورت وقوع، چند دلیل رایج برای این بیماری وجود دارد.

• توده یا سرطان در رحم می‌تواند به دهانه‌ی مثانه یا مجرای ادراری فشار آورده و باعث انسداد شود. علاوه بر این سیستوسل یا رکتوسل می‌تواند انسداد ایجاد کند. سیستوسل هنگامی است که مثانه دچار افتادگی شده و به سمت واژن بیرون می‌زند. رکتوسل هنگامی است که راست‌روده‌ی فرد رانده شده و به سمت داخل واژن بیرون می‌زند.

• هنگامی‌که رحم فرد پایین‌تر از جایگاه طبیعی خود قرار می‌گیرد به آن پرولپس یا افتادگی می‌گویند. پرولپس رحم می‌تواند باعث انسداد خروجی مثانه شود.

• عفونت بخش خارجی واژن یا Vulvovaginitis، عفونت‌های مثانه و همچنین التهاب مثانه یا cystitis، می‌تواند باعث احتباس ادراری در زنان شود.

احتباس ادراری در بارداری

برای بسیاری از خانم‌ها دفعات مکرر نیاز به دفع ادرار از اولین نشانه‌های بارداری است. در حقیقت، در دوران بارداری سیستم ادراری شما تغییرات عمده‌ای را تجربه می‌کند. به‌عنوان‌مثال، هورمون‌های بارداری کلیه‌های فرد را تحریک کرده و ادرار بیشتری تولید می‌کنند تا به بدن کمک شود مواد دفعی اضافی را سریع‌تر دفع کند.

به‌علاوه، رحم در حال بزرگ شدن نیز به مثانه فشار می‌آورد؛ حتی وقتی جنین خیلی کوچک است. این اتفاق غیرعادی نیست.

رحم که در حال عادی به‌اندازه‌ی یک مشت است رشد می‌کند تا کودک ۳ تا ۵/۴ کیلویی را در خود جای دهد. همچنین هنگامی‌که جنین رشد می‌کند می‌تواند به مثانه فشار بیاورد.

 اما زمانی که نمی‌توانید ادرار خود را دفع کنید چه اتفاقی می‌افتد؟ آیا این علامت هشداری برای ابتلا به احتباس ادراری است؟ به‌طورمعمول، این اتفاق در سه‌ماهه‌ی اول بروز می‌کند. اگر حس می‌کنید که رحم شما تحت‌فشار است، این علامت یک فوریت پزشکی است.

به‌علاوه، هنگامی‌که رحم تحت‌فشار قرار دارد ممکن است نتواند به‌طور طبیعی بزرگ شود.

زنانی که سابقه بیماری‌های التهابی لگن یا فیبروم بزرگ دارند، بیشتر در معرض احتباس ادراری حاد قرار دارند. اگر بلافاصله به رحم رسیدگی نشود می‌تواند منجر به سقط‌جنین نیز بشود.

عوارض احتباس ادراری یا بند آمدن ادرار

افرادی که احتباس ادراری دارند ممکن است دچار عوارضی ازجمله موارد زیر شوند:

عفونت مجاری ادراری

وقتی دستگاه ادراری شما کاملاً تخلیه می‌شود، باکتری‌هایی که به‌طورمعمول وارد دستگاه ادراری شما می‌شوند هنگام دفع ادرار دفع می‌شوند. وقتی دچار احتباس ادراری هستید ادرار شما به‌طور کامل خارج نمی‌شود؛ این مشکل باعث می‌شود باکتری‌هایی که معمولاً بی‌خطر هستند تکثیر کرده و دستگاه ادراری شما را آلوده کنند. اگر عفونت ادراری به کلیه‌ها سرایت کند مشکلات جدی ایجاد می‌شود.

آسیب به مثانه

عدم درمان احتباس ادراری ممکن است مثانه‌ی شما بیش‌ازحد یا برای مدت طولانی کشیده شود. در صورت کشش بیش‌ازحد یا طولانی‌مدت نیز ممکن است عضلات مثانه آسیب دیده و دیگر نتوانند به‌درستی کار کنند.

آسیب به کلیه

مجاری ادراری به‌گونه‌ای طراحی شده است که ادرار از طریق حالب از کلیه به مثانه رفته و از مجرای ادراری جریان می‌یابد. وقتی دچار احتباس ادراری می‌شوید قادر به تخلیه‌ی ادرار از مثانه نیستید و ممکن است ادرار به کلیه‌ها برگردد. کلیه‌های شما می‌توانند آن‌قدر پر از ادرار شوند که متورم شده و به اندام‌های اطراف فشار بیاورند. این فشار می‌تواند به کلیه‌های شما آسیب برساند و در بعضی موارد ممکن است منجر به بیماری مزمن کلیه و نارسایی کلیه نیز شود.

بی‌اختیاری ادرار

وقتی مثانه شما کاملاً خالی نشود، می‌تواند منجر به نشت ادرار شود؛ که اصطلاحاً به آن بی‌اختیاری یا سرریز می‌گویند.

مراجعه به یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی، هم برای پیشگیری و درمان این عوارض، و هم برای سلامت دستگاه ادراری و به‌طورکلی سلامت شما حائز اهمیت است.

تشخیص احتباس ادراری

پزشک در مورد علائم و نشانه‌های شما و مدت‌زمانی که آن‌ها را داشته‌اید سؤال می‌کند. او همچنین در مورد سابقه‌ی پزشکی و سابقه‌ی احتمالی سوءمصرف مواد نیز خواهد پرسید.

• معاینه‌ی فیزیکی شکم ممکن است علت بیماری را نشان دهد یا سرنخ‌هایی به دکتر بدهد. بعدازآن نیز ممکن است آزمایش‌های خاصی لازم باشد. برای مردان ممکن است معاینه‌ی راست‌روده برای بررسی اندازه‌ی پروستات لازم شود.
• ممکن است لازم شود برای بررسی وجود عفونت، آزمایش ادرار انجام دهید.
• مقدار ادراری که پس از خارج شدن در مثانه فرد باقی می‌ماند با انجام سونوگرافی مثانه قابل‌اندازه‌گیری است.
• سیستوسکوپی آزمایشی است که در آن یک لوله نازک با یک دوربین کوچک در انتهای آن وارد مجرای ادرار می‌شود. این روش اجازه می‌دهد تا پزشک تصویر مخاط داخلی مجرای ادرار و مثانه را مشاهده کند. این آزمایش ممکن است تنگی مجرای ادرار یا انسداد ناشی از سنگ یا بزرگ شدن پروستات یا تومور را نیز نشان دهد. در صورت وجود سنگ، می‌توان از سیستوسکوپی برای از بین بردن سنگ‌ها نیز استفاده کرد. اسکن توموگرافی (CT) هم می‌تواند به یافتن سنگ یا هر چیز دیگری که مانع جریان ادرار است کمک کند.
• ممکن است آزمایش‌هایی که با استفاده از سوند فشار داخل مثانه را ثبت می‌کنند برای تشخیص میزان تخلیه‌ی مثانه انجام شوند. سرعت جریان ادرار را نیز می‌توان با چنین آزمایش‌هایی اندازه‌گیری کرد.
• آزمایش آنتی‌ژن اختصاصی پروستات (PSA) در خون ممکن است به‌عنوان آزمایش غربالگری سرطان پروستات انجام شود. اگر سطح PSA افزایش یابد سونوگرافی ترانس‌رکتال و شاید نمونه‌برداری از بافت پروستات انجام می‌شود.
• اگر پزشک به این نتیجه برسد که احتباس ادراری ناشی از مشکل اعصاب است، ممکن است آزمایش‌های خاصی تجویز کند. یکی از آن‌ها آزمایش الکترومیوگرافی (EMG) است. EMG از سنسورهایی برای اندازه‌گیری فعالیت الکتریکی عضلات و اعصاب داخل مثانه و مجرای ادرار استفاده می‌کند.

درمان احتباس ادراری

نوع و طول دوره‌ی درمان احتباس ادراری به نوع و علت بیماری بستگی دارد. پزشک ممکن است برای درمان این روش‌ها را انجام دهد:

• تخلیه‌ی مثانه
• اتساع مجرای ادرار
• استفاده از استنت در مجرای ادرار
• داروهای پروستات
• عمل جراحی

تخلیه‌ی مثانه

درمان احتباس ادراری حاد معمولاً با سوند انجام می‌شود تا فشار مثانه رفع شده و از آسیب بیشتر به مثانه جلوگیری شود. سوند را تحت بی‌حسی موضعی از طریق مجرای ادرار به مثانه وارد می‌کنند تا تخلیه‌ی ادرار آغاز شود. گاهی ممکن است مجرای ادرار مسدود شده باشد. دراین‌صورت پزشک پس از بیهوشی کامل، سوند را از طریق ناحیه پایین شکم دقیقاً بالای استخوان شرمگاهی مستقیم وارد مثانه می‌کند.

اگر سایر روش‌های درمان‌ مؤثر واقع نشوند، ممکن است نیاز به استفاده‌ی گاه‌به‌گاه یا طولانی‌مدت از سوند شود.

اتساع مجرای ادرار

از اتساع مجرای ادرار برای درمان تنگی مجرای ادرار استفاده می‌شود. این کار با قرار دادن لوله‌های پهن‌تر در داخل مجرای ادرار یا باد کردن یک بالون کوچک در انتهای سوند در داخل مجرای ادرار انجام می‌شود. هر دو روش ناحیه‌ی تنگ‌شده را متسع می‌کنند تا ادرار راحت‌تر جریان پیدا کند. این روش معمولاً تحت بی‌حسی موضعی انجام می‌شود؛ اما در بعضی موارد ممکن است از آرام‌بخش و بی‌حسی منطقه‌ای استفاده شود.

استنت‌های مجرای ادرار

دیگر درمان تنگی مجرای ادرار شامل قرار دادن یک لوله‌ی مصنوعی به نام استنت در مجرای ادرار در ناحیه تنگی است. استنت‌ها ممکن است موقتی یا دائمی باشند. استنت‌ها با قرار گرفتن در جای خود مانند فنر منبسط شده و بافت اطراف را عقب می‌رانند و مجرای ادرار را گشاد می‌کنند.

دارودرمانی

اگر احتباس ادراری درمان نشود می‌تواند منجر به درد شدید، احساس ناراحتی و سایر مشکلات شود. در برخی موارد این شرایط می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند؛ دراین‌صورت باید دنبال درمان فوری باشید. ممکن است برای درمان مشکلی که منجر به احتباس ادراری شده است نیاز باشد دارو مصرف کنید.

داروهای پروستات

پزشک شما ممکن است یک یا ترکیبی از داروها را برای جلوگیری از رشد پروستات، کوچک کردن پروستات یا تسکین علائم احتباس ادراری مرتبط با هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات (بزرگ شدن پروستات) تجویز کند.

از آنجا که علت عمده‌ی احتباس ادراری به‌ویژه در مردان بزرگ شدن پروستات است. به همین دلیل استفاده از داروهای پروستات برای درمان احتباس ادراری بسیار رایج است. مانند:

مهارکننده‌های ۵-آلفا ردوکتاز

این داروها جلوی رشد پروستات را گرفته و حتی به کوچک شدن آن کمک می‌کنند. بدین طریق می‌توانند جریان ادرار را بهبود بخشند. از این دسته داروها می‌توان به دوتاستراید و فیناستراید اشاره کرد.

آلفا بلاکرها

پزشکان علائم بزرگ شدن پروستات (هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات) را با شل کردن عضلات گردنه‌ی مثانه و پروستات درمان می‌کنند. این کار باعث سهولت در دفع ادرار می‌شود. از این دسته داروها می‌توان به آلفوزوسین، دوکسازوسین، پرازوسین، سیلودوسین، تادالافیل، تامسولوسین و ترازوسین اشاره کرد.

ترکیبی از یک مهارکننده‌ی ۵-آلفا-ردوکتاز و یک مسدودکننده‌ی آلفا مانند فیناستراید و دوکسازوسین یا دوتاستراید و تامسولوسین می‌تواند بهتر از یک داروی به‌تنهایی باشد.

این داروها می‌توانند علائم احتباس ادراری را تسکین دهند، رشد پروستات را متوقف یا حتی آن را کوچک کنند. داروهای پروستات همچنین می‌توانند عضلات مثانه‌ی شما را رها کنند تا ادرار به‌خوبی جریان یابد.

آنتی‌بیوتیک‌ها

عفونت‌هایی را که ممکن است باعث احتباس ادراری شوند مانند عفونت‌ ادراری و پروستاتیت درمان می‌کند.

مسکن‌ها

احتباس مثانه می‌تواند ناشی از عفونت مثانه یا تورم باشد. درنتیجه ممکن است ناراحتی شدید، درد و علائم دیگری را نیز تجربه کنید.

داروهای ضددرد می‌توانند در کنار آنتی‌بیوتیک‌ها و درمان‌های تجویزشده، گرفتگی ناخوشایند یا درد شکم را تسکین دهند. پزشک ممکن است برای تسکین موقتی استامینوفن یا ایبوپروفن را تجویز کند.

یک‌سری از داروها ممکن است در برخی افراد باعث احتباس ادراری شوند. اگر متخصصان احتمال بدهند علت احتباس ادراری شما دارو است، احتمالاً از شما خواسته می‌شود که دوز دارو را کاهش دهید یا استفاده از دارو را متوقف کنید.

کاهش دوز داروی مصرفی

همه‌ی داروها حتی داروهای بدون نسخه نیز عوارض جانبی دارند. توصیه همیشگی دکتر ساینا این است که قبل از مصرفِ خودسرانه هر دارویی با پزشک مشورت کنید.

درمان گیاهی احتباس ادراری

ترکیبی از درمان‌های پزشکی و خانگی ممکن است علائم را کاهش دهد و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد.

در ادامه با روش‌های درمان گیاهی احتباس ادراری آشنا خواهید شد. البته یادتان باشد که گیاهان ذکر شده در این مقاله تنها اطلاعات عمومی هستند و به عنوان توصیه‌ی پزشکی برای شرایط یا درمان‌های فردی منتشر نشده‌اند. قبل از هرگونه اقدام، با پزشک، پرستار یا داروساز خود مشورت کنید تا ببینید که آیا این گیاهان برای شما مؤثر و بی‌خطر هستند یا خیر.

روغن نعنا

روغن‌های معطر مانند روغن نعنا فلفلی به‌واسطه‌ی خواص درمانی و توانایی تسکین درد مطرح‌اند. به‌علاوه، از روغن نعناع برای درمان مشکلات مثانه نیز استفاده می‌شود.

به‌عنوان‌مثال محققان در یک پژوهش بالینی در سال ۲۰۱۸ از روغن نعناع برای درمان احتباس ادراری پس از زایمان در زنان استفاده کردند.^[۵]

برای تحریک دفع ادرار، چند قطره روغن نعناع را داخل آب توالت فرنگی بریزید. بخار حاصل از روغن برای افزایش جریان ادرار مؤثر است. روغن‌های معطر را مستقیماً و بدون رقیق‌سازی روی پوست قرار ندهید!

قاصدک

قاصدک گیاهی وحشی با خاصیت ضدالتهابی است. از این گیاه برای درمان بیماری‌های کلیوی و ناراحتی‌های معده استفاده می‌شود.

قاصدک به دلیل خواص ضدالتهابی که دارد برای درمان التهاب مثانه و احتباس ادراری نیز استفاده می‌شود.

می‌توان قاصدک را به‌صورت دم‌نوش مصرف کرد. دم‌نوش قاصدک را دو بار در روز بنوشید تا نتیجه بگیرید.

اگر علائم بدتر شدند، بلافاصله استفاده را متوقف کنید و به پزشک خود مراجعه نمایید.

گزنه

گیاه گزنه از قدیم برای درمان دردهای مفصلی استفاده می‌شده است. این گیاه برای تسکین علائم بزرگ شدن پروستات، ازجمله احتباس ادراری نیز مورداستفاده قرار می‌گیرد.

ریشه‌ی گزنه را روزی سه بار به‌صورت دم‌نوش مصرف کنید. قرص و عصاره‌ی این گیاه هم موجود است.

اگر دچار نفخ یا مشکلات گوارشی شدید بلافاصله استفاده را متوقف کنید.

کلام آخر دکترساینا

احتباس ادراری می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. اگر دچار احتباس ادراری حاد شدید هرچه سریع‌تر به مراکز درمانی مراجعه کنید؛ چراکه می‌تواند منجر به وارد شدن آسیب‌های جبران‌ناپذیر به مثانه و کلیه‌ها شده و حتی باعث ازکارافتادن کلیه‌ها شود.

احتباس ادراری مزمن ممکن است خود را دیر نشان دهد، اما این بدان معنا نیست که آسیبی نیز نمی‌رساند. از علائم احتباس ادراری مزمن آگاه باشید تا در صورت ابتلا بتوانید به‌موقع برای درمان مراجعه کنید. اگر در درخصوص راه‌های درمان احتباس ادراری به راهنمایی بیشتری نیاز دارید می‌توانید از متخصصین اورولوژی دکتر ساینا مشاوره بگیرید.

جدول مشخصات بیماری

سوالات متداول