ذات‌ ­الریه در کودکان (پنومونی): از علائم تا درمان

ذات‌ الریه از جمله بیماری‌های سیستم تنفسی در کودکان است. عوامل مختلفی مثل ویروس، باکتری یا قارچ می‌تواند باعث ابتلای کودک به این بیماری شود. درمان به‌موقع ذات‌ الریه در کودکان می‌تواند از بروز عوارض دردسرساز ناشی از آن پیشگیری کند. البته راه‌حل‌هایی نیز وجود دارند که والدین می‌توانند با رعایت آن‌ها از ابتلای فرزند خود به انواع حاد ذات‌الریه پیشگیری کنند. در این مقاله درباره علائم این بیماری، راه‌های تشخیص و درمان آن صحبت می‌کنیم.

ذات ­‌الریه یا پنومونی در کودکان چیست؟

ذات‌ الریه به معنای عفونت ریه‌ها است. ریه‌های ما از کیسه‌های کوچکی تشکیل شده که با هوا پر شده‌اند. در کودکان مبتلا به ذات‌الریه، این کیسه‌ها به جای هوا با چرک و مایعات دیگر پر شده است.

آیا ذات ­‌الریه در نوزادان و کودکان مسری است؟

ذات‌ الریه به‌تنهایی مسری نیست؛ اما باکتری‌ها و ویروس‌هایی که باعث ابتلا به آن شده‌اند، می‌توانند به دیگران سرایت کنند. از جمله راه‌های انتقال این عوامل بیماری‌زا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سرفه
• عطسه
• ظروف غذای مشترک
• دستمال‌کاغذی، دست و سطوح آلوده به ترشحات دهان و بینی

علائم ذات‌ الریه در کودکان

• تب و لرز، تعریق و برافروختگی صورت (علائم مشترک بیماری‌های عفونی)
• کاهش اشتها
• بی‌حالی
• رنگ‌پریدگی، سستی و گریه زیاد در نوزادان و خردسالان
• سرفه خلط دار
• تنفس سریع
• فرورفتن پوست در ناحیه اطراف دنده‌ها و جناغ سینه
• گشادشدن سوراخ‌های بینی
• درد قفسه سینه (به‌خصوص هنگام تنفس عمیق و سرفه)
• خس‌خس سینه
• کبودی لب‌ها و ناخن‌ها
• اسهال و استفراغ
• شکم‌درد
• سردرد

عوامل و علت ذات ­الریه در کودکان

انواع عوامل بیماری‌زایی که باعث ابتلا به ذات‌ الریه می‌شوند عبارت‌اند از:

۱. باکتری‌ها

باکتری‌های مختلفی باعث ابتلا به ذات‌ الریه می‌شوند که مهم‌ترین آن‌ها «استرپتوکوک پنومونیه» (Streptococcus pneumonia) است. سایر باکتری‌های عامل ذات‌الریه کودکان عبارت‌اند از:

• استرپتوکوک گروه B (این باکتری بیشتر در نوزادان شایع است.)
• استافیلوکوکوس اورئوس (Staphylococcus aureus)
• استرپتوکوک گروه A (این باکتری بیشتر در کودکان بالای ۵ سال شایع است.)

علائم ذات‌ الریه باکتریایی خیلی سریع ظاهر می‌شوند.

۲. ویروس‌ها

از جمله ویروس‌های عامل ذات‌ الریه در کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ویروس سنسیشیال تنفسی یا RSV (مخفف (Respiratory Syncytial Virus که بیشتر در کودکان زیر ۵ سال دیده می‌شود.
• ویروس پارا آنفلوآنزا
• ویروس آنفلوآنزا
• آدنو ویروس (Adenovirus)

ذات‌ الریه ویروسی شایع‌ترین نوع ذات‌الریه در بین کودکان است. علائم این ذات‌الریه مشابه ذات‌ الریه باکتریایی است، اما پیشرفت آهسته‌تری دارد.

۳. مایکوپلاسما

«مایکوپلاسما» (Mycoplasma) کوچک‌ترین عامل ایجاد بیماری‌های عفونی در انسان‌ها است. این موجود نه باکتری است نه ویروس؛ اما ویژگی‌های آن مشابه هر دو گروه است. پنومونی مایکوپلاسما در همه گروه‌های سنی دیده می‌شود.

۴. قارچ‌ها

ذات‌ الریه قارچی شیوع پایینی دارد و از طریق تنفس هاگ‌های قارچی منتقل می‌شود. خاک آلوده و مدفوع برخی پرندگان خاص می‌تواند باعث ذات‌الریه قارچی شود.

ذات‌الریه ویروسی شایع‌تر است و نسبت به ذات‌الریه باکتریایی روند پیشرفت و درمان کندتری دارد.

به گفته وبسایت WHO:

سیستم ایمنی در بدن اغلب کودکان به‌طور طبیعی با عفونت می‌جنگد؛ اما کودکانی که دچار ضعف سیستم ایمنی هستند بیشتر در معرض ابتلا به پنومونی قرار دارند. سیستم ایمنی بدن کودک ممکن است به دلیل سوء تغذیه ضعیف شود. (به‌خصوص در کودکانی که شیر مادر نخورده‌اند.) بیماری‌های زمینه‌ای مثل عفونت HIV و سرخک هم خط ابتلای کودک به ذات‌الریه را افزایش می‌دهند.

کودکانی که بیشتر در معرض خطر ذات‌ ­الریه‌­اند:

عوامل زیر باعث می‌شوند کودک بیشتر در معرض ابتلا به ذات ­الریه قرار بگیرد:

• ابتلا به ضعف سیستم ایمنی
• ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای مثل سرخک، ایدز یا بیماری‌های قلبی، ریوی و کلیوی
• سوء تغذیه شدید
• زندگی در مکان‌های خیلی شلوغ (مثل اردوگاه)
• سیگارکشیدن والدین
• آلودگی هوای محیط خانه در اثر آشپزی با سوخت‌های ناسالم (مثل چوب یا مدفوع حیوانات)
• کودکان ساکن در مناطق به‌شدت فقیر کره زمین (نیجریه، اتیوپی، هند، کنگو و پاکستان)
• آلودگی هوای شهر
• عدم توجه به تزریق واکسن‌های کودک طبق برنامه کشوری
• ابتلا به کم‌خونی سلول‌های داسی‌شکل
• آسیب‌دیدگی طحال
• پیوند عضو

تشخیص ذات‌ ­الریه در کودکان

گاهی تشخیص ذات‌ الریه کودک با یک شرح‌حال و معاینه ساده هم امکان‌پذیر است؛ اما پزشک ممکن است بسته به شرایط و شدت بیماری، برای تشخیص دقیق‌تر آزمایش‌های دیگری را نیز درخواست کند.

۱. شمارش تعداد تنفس

در کشورهایی که خدمات پزشکی پیشرفته‌ای وجود ندارد، پزشک برای تشخیص پنومونی تعداد تنفس کودک را در دقیقه می‌شمارد. تعداد طبیعی تنفس در هر سنی متفاوت است. به گفته سازمان بهداشت جهانی، تعداد طبیعی تنفس در کودکان سنین مختلف به‌صورت زیر است:

۲. آزمایش خون

برای تشخیص عفونت در بدن کودک آزمایش شمارش سلول‌های خونی (CBC) و برای سنجش مقدار گازهای اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بدن، آزمایش گاز خون (ABG) انجام می‌شود.

۳. عکس‌برداری از قفسه سینه (Chest X Ray)

پزشک به کمک عکس قفسه سینه می‌تواند فضای داخلی ریه و میزان التهاب آن را مشاهده کند.

۴. سنجش سطح اکسیژن

ذات‌ ­الریه باعث می‌شود ریه‌ها نتوانند اکسیژن کافی را وارد خون کنند. پالس اکسی‌متر دستگاه کوچکی است که می‌تواند میزان اکسیژن موجود در خون را اندازه‌گیری کند. این دستگاه روی انگشت کودک بسته می‌شود و بعد از چند ثانیه مقدار اکسیژن خون روی صفحه‌نمایش آن ظاهر می‌شود.

۵. کشت خلط

این آزمایش ترشحات خلطی ریه را که از طریق سرفه‌کردن خارج شده‌اند از نظر وجود عفونت بررسی می‌کند.

۶. برونکوسکوپی

در این آزمایش لوله باریکی از طریق بینی یا دهان وارد ریه‌ها می‌شود. پزشک از طریق این لوله راه‌های هوایی ریه را مشاهده می‌کند.

۷. کشت مایع پلور

در این آزمایش نمونه‌ای از مایع پلور (فضای بین ریه‌ها و قفسه سینه) گرفته می‌شود. این نمونه به تشخیص نوع عفونت کمک می‌کند.

درمان ذات‌ ­الریه در کودکان

داروی ذات‌الریه به‌علت ایجاد آن (ویروس، باکتری یا قارچ) بستگی دارد. برای مثال ذات‌الریه باکتریایی به کمک داروهای آنتی‌بیوتیک درمان می‌شود؛ اما این داروها روی ذات‌ الریه ویروسی تاثیری ندارند. معمولاً این نوع ذات‌الریه داروی اختصاصی ندارد و خودبه‌خود خوب می‌شود. پزشک در صورت نیاز داروهای ضد سرفه و تب‌برها را نیز برای کاهش علائم بیماری تجویز می‌کند. (بدون مشورت با پزشک، داروی ضد سرفه یا تب‌بر به کودک ندهید.)

انتخاب روش درمان به‌شدت بیماری کودک نیز بستگی دارد. کودکانی که دچار تب شدید و مداوم، مشکلات تنفسی یا عفونت شدید شده‌اند برای ادامه درمان در بیمارستان بستری می‌شوند. مراقبت‌های بیمارستانی برای این کودکان شامل موارد زیر است:

• سرم‌درمانی
• تزریق داروی آنتی‌بیوتیک
• اکسیژن‌رسانی
• ساکشن بینی و دهان (برای خارج‌کردن ترشحات)
• استفاده از دستگاه نبولایزر برای کمک به تنفس بهتر

درمان ذات‌الریه بسته به نوع بیماری با آنتی‌بیوتیک، داروهای مسکن و تب‌برها انجام می‌شوند. در اکثر موارد درمان بیماری در خانه امکان‌پذیر است؛ اما کودکانی که ذات‌الریه خیلی شدید دارند، ممکن است در بخش ICU بستری شوند.

والدین چگونه می‌توانند کمک کنند؟

• کودکان مبتلا به ذات‌ الریه باید استراحت کافی داشته باشند و مایعات زیاد بنوشند. نوشیدن مایعات به بدن کمک می‌کند تا سریع‌تر با عفونت بجنگد.
• مصرف داروهای استامینوفن و بروفن به کاهش علائم تب کودک کمک می‌کند.
• برای اینکه درمان بیماری به‌خوبی پیش برود، داروی آنتی‌بیوتیک کودک باید سر وقت و طبق تجویز پزشک داده شود.
• استفاده از دستگاه بخور سرد در اتاق کودک به بهبود سریع‌تر علائم تنفسی ذات‌الریه کمک می‌کند.

هرگز برای پایین آوردن تب کودک به او آسپیرین ندهید. این دارو می‌تواند در کودکان و نوجوانان باعث ایجاد عوارض خطرناکی شود.

پنومونی در کودکان چقدر طول می کشد؟

با شروع مصرف داروها علائم بیماری طی ۱ الی ۲ روز شروع به بهبود می‌کنند. اکثر کودکان مبتلا به پنومونی باکتریایی در عرض ۱ الی ۲ هفته (به‌شرط مصرف منظم داروها) کاملاً خوب می‌شوند. روند بهبود کامل پنومونی ویروسی کمی کندتر است و بین ۴ تا ۶ هفته طول می‌کشد.

پیشگیری از پنومونی در کودکان

تزریق واکسن به پیشگیری از ابتلای کودکان به ذات‌ الریه (پنومونی) کمک زیادی می‌کند. درحال‌حاضر واکسن‌هایی که در برنامه واکسیناسیون کشوری گنجانده شده‌اند، می‌توانند به پیشگیری از بیماری‌هایی کمک کنند که باعث ذات‌الریه می‌شوند. همچنین واکسن «پرونار» که به‌صورت آزاد توسط داروخانه‌ها فروخته می‌شود در پیشگیری از پنومونی باکتریایی موثر است.

تزریق واکسن‌های آنفلوانزای فصلی و واکسن کرونا نیز برای پیشگیری از ذات‌ الریه کودکان توصیه می‌شود. این واکسن‌ها به‌خصوص برای کودکانی که دچار بیماری‌های مزمن زمینه‌ای مثل اختلال‌های قلبی ریوی یا آسم هستند بسیار مهم هستند.

روش‌های جلوگیری از ابتلا به ذات‌ الریه در کودکان عبارت‌اند از:

• حفظ فاصله با افرادی که علائم بیماری (سرفه، عطسه، آبریزش بینی و غیره) دارند
• استفاده از ماسک دهان هنگام ابتلای اعضای خانواده به بیماری
• عدم مصرف سیگار در حضور کودک (دود سیگار باعث می‌شود ریه کودکان بیشتر در معرض عفونت قرار بگیرد.)
• جداکردن وسایل و ظروف شخصی فرد بیمار از سایر اعضای خانواده
• تشویق کودک به شست‌وشوی مداوم دست‌ها با آب و صابون
• تنظیم یک رژیم غذایی سالم و مقوی برای کودک (کمک به تقویت سیستم ایمنی بدن)
• استفاده از ماسک‌های مخصوص هنگام بیرون رفتن در روزهای آلودگی هوا
• استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوای خانگی در روزهای آلودگی

عوارض ذات‌ ­الریه (پنومونی) در کودکان

اگر پنومونی به‌موقع درمان نشود می‌تواند باعث عوارض زیر شود:

• مشکلات تنفسی مزمن و نارسایی ریوی
• آب‌آوردن ریه
• تجمع چرک داخل فضای پوشاننده اطراف ریه (ناحیه پلورال)
• آبسه ریه (ایجادشدن حفره‌های چرکی داخل ریه)
• نکروز (ازبین‌رفتن) بافت ریه به دلیل آبسه (این اتفاق بسیار نادر است.)
• واکنش شدید سیستم ایمنی به عفونت و پخش‌شدن آن در کل بدن (سپسیس یا گندخونی)

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

اگر کودکتان هرکدام از علائم پنومونی شامل موارد زیر را دارد، لازم است برای بررسی مشکل به پزشک مراجعه کنید:

• تب
• سرفه
• کاهش اشتها
• بی‌حالی
• رنگ‌پریدگی
• بی‌قراری
• اسهال و استفراغ

چه زمانی به اورژانس مراجعه کنیم؟

درصورتی‌که کودک دچار لرز، تب شدید، درد قفسه سینه و نفس‌نفس‌زدن شده است باید به اورژانس مراجعه کنید.

کلام آخر دکترساینا

ذات ­‌الریه کودکان به‌­دلیل عفونی‌شدن ریه‌ها و راه‌های هوایی ایجاد می‌شود. برای پیشگیری از ابتلای کودک به ذات‌­الریه شدید، توصیه می‌شود تزریق واکسن‌ها را جدی بگیرید. همچنین شست‌وشوی مداوم دست با آب و صابون و دوری از افرادی که علائم آنفلوانزا را دارند به پیشگیری از ذات‌ ­الریه کودک کمک می‌کند.

سوالات متداول

برای صحبت با پزشک نیاز به مراجعه حضوری نیست! در سامانه‌ی دکتر ساینا می‌توانید در هر زمان و هر کجا از بیش از ۲۵۰۰ پزشک و روان‌شناس متخصص مشاوره فوری متنی، صوتی یا ویدیویی دریافت کنید.