بررسی علل، انواع و علائم اختلال وسواس فکری عملی (OCD)

وسواس، وسواس فکری، وسواس فکری عملی (OCD) یا اختلال شخصیت وسواسی؟ آیا با این واژگان آشنا هستید؟

همه‌ی افراد برخی افکار یا حساسیت‌های خاصی دارند که کاملاً طبیعی است؛ اما وسواس یک اختلال است؛ یعنی می‌تواند زندگی شما را مختل کند. اما چگونه میتوان وسواس را از افکار و رفتارهای عادی تمایز داد؟ آیا وسواس نیاز به درمان دارد؟ عدم درمان وسواس چه مشکلاتی را ایجاد می‌کند؟ در این مقاله به پاسخ پرسش‌های شما درباره‌ی وسواس می‌پردازیم.

وسواس چیست؟

اختلال وسواس فکری-عملی یا اختلال وسواسی-جبری (OCD) که به اختصار وسواس نامیده می‌شود، الگویی از افکار یا ترس‌های ناخواسته (وسواس فکری) است که منجر به رفتاری تکرارشونده (وسواس عملی) می‌شود. این افکار و رفتار در فعالیت‌های روزمره‌ی فرد اختلال ایجاد می‌کنند.

هنگامی‌که فرد وسواسی تلاش می‌کند تا جلوی رفتار خود را بگیرد، استرس و اضطرابش افزایش پیدا می‌کند؛ تااینکه برای کاهش اضطراب خود ناچار به انجام رفتار وسواسی می‌شود. این کار، فرد وسواسی را در چرخه‌ی وسواس فکری عملی می‌اندازد.

وسواس فکری عملی اغلب موضوعات خاصی دارد؛‌ مثلاً ترس بیش‌ازحد از آلوده شدن به میکروب‌ها. فرد برای رهایی از این وسواس فکری، ممکن است بارها و بارها دستانش را بشوید.

علائم وسواس

وسواس فکری عملی معمولاً در سنین نوجوانی یا ابتدای جوانی آغاز می‌شود؛ اما شروع آن در کودکی نیز ممکن است. علائم وسواس معمولاً به‌صورت تدریجی آغاز می‌شوند و شدت آن‌ها در طول زندگی تغییر می‌کند. حتی نوع افکار و اعمال شما نیز ممکن است طی زمان تغییر کند. هنگامی‌که تحت استرس باشید علائم بدتر می‌شوند. اختلال وسواس فکری عملی یک اختلال مادام‌العمر است که نشانه‌ها و شدت آن‌ها در طول زمان تغییر می‌کنند.

اختلال وسواس فکری عملی معمولاً هم وسواس فکری و هم عملی را شامل می‌شود؛ اما گاهی شما تنها علائم وسواس فکری را دارید، بدون اینکه علائم وسواس عملی را بروز دهید. ممکن است متوجه بیش‌ازحد یا غیرمنطقی بودن افکار و رفتارهای وسواسی خود نباشید؛ اما وسواس بخش قابل توجهی از وقت شما را می‌گیرد و در کارهای روزمره‌ی شما تداخل ایجاد می‌کند.

علائم وسواس فکری چیست؟

وسواس‌های فکری شامل افکار تکرارشونده، پایدار و ناخواسته و همچنین تصورات آزاردهنده‌ای است که منجربه اضطراب می‌شوند. شاید تلاش کنید با انجام یک رفتار وسواس‌گونه از شر این افکار خلاص شوید. این افکار وسواسی معمولاً زمانی هجوم می‌آورند که تلاش دارید روی فکر یا کاری متمرکز شوید.

وسواس فکری معمولاً درباره‌ی این موضوعات است:

• ترس از آلودگی یا کثیفی
• داشتن شک و دشواری در تحمل این عدم قطعیت
• اصرار به نظم و تقارن
• افکار تهاجمی یا ترسناک درباره‌ی ازدست‌دادن کنترل و آسیب زدن به خود یا دیگران
• افکار ناخواسته شامل خشونت یا موضوعات جنسی

مثال‌هایی از علائم و نشانه‌های وسواس فکری

• ترس از آلوده شدن با لمس اجسام مختلف
• شک درباره‌ی اینکه آیا در را قفل کرده یا گاز را خاموش کرده‌اید.
• استرس زیاد هنگامی که اشیاء طبق نظم یا جهت خاصی نیستند.
• تصاویری از راندن خودرو به داخل جمعیت.
• افکاری درباره‌ی فحاشی یا رفتار نامناسب در جمع
• تصورات جنسی ناخوشایند
• اجتناب از موقعیت‌هایی که منجربه تحریک افکار وسواس‌گونه می‌شوند؛ مانند اجتناب از دست دادن با دیگران.

علائم وسواس عملی چیست؟

وسواس عملی شامل رفتارهای تکرارشونده‌ای است که احساس می‌کنید مجبور به انجام آن‌ها هستید. این رفتارهای تکرارشونده قرار است اضطراب ناشی از وسواس فکری شما را کاهش دهند یا جلوی رویدادهای بد را بگیرند. بااین‌حال، وسواس فکری هیچ لذتی برای شما ندارد و ممکن است تنها برای مدتی کوتاه احساس خلاصی از اضطراب به شما دست دهد.

شاید برای خودتان قوانین یا رسوم خاصی بسازید و برای کنترل اضطراب، این رفتارها را انجام دهید. این رفتارهای وسواس‌گونه شدید و افراطی هستند و اغلب در واقعیت مشکل شما را حل نمی‌کنند.

وسواس عملی اغلب حول این موضوعات است:

• شستشو و نظافت
• چک کردن
• شمردن
• منظم کردن
• پیروی از یک روال سختگیرانه
• دنبال تأیید بودن

مثال‌های نشانه‌های وسواس عملی

• شستشوی مداوم دست‌ها
• چک کردن چندباره‌ی قفل در
• چک کردن چندباره‌ی اجاق گاز
• شمردن طبق الگوهای خاص
• تکرار بی‌صدای یک کلمه یا عبارت
• چیدن قوطی‌ها در جهت خاص

چنانچه علائم وسواس را در خود یا یکی از عزیزانتان مشاهده می‌کنید، با یک روان‌شناس صحبت کنید.

علت وسواس

علت وسواس به‌طور دقیق مشخص نیست؛ اما اضطراب می‌تواند علائم وسواس را تشدید کند. همچنین وسواس در زنان کمی شایع‌تر از مردان است.

برخی از عواملی که ممکن است خطر ابتلا به وسواس را افزایش دهند عبارت‌اند از:

• ابتلای یکی از والدین، خواهران یا برادران به وسواس
• تفاوت‌های فیزیکی در بخش‌های خاصی از مغز
• تجربه‌ی آسیب روحی
• قرار گرفتن در معرض سوءاستفاده‌ی جسمی یا جنسی در کودکی
• ابتلا به سایر اختلالات روان؛ مانند اختلال اضطراب، افسردگی، سوءمصرف مواد یا تیک‌های عصبی

تفاوت وسواس فکری با وسواس عملی

به طور کلی، بیشتر افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی، که گاهی به فارسی به آن وسواس جبری یا اجباری نیز می‌گویند، ابتدا دچار وسواس فکری می‌شوند و سپس مجبور می‌شوند برای کمک به تسکین اضطراب یا استرس مرتبط با وسواس، اعمال وسواسی انجام دهند.

در واقع افکار وسواسی و اعمال وسواسی می‌توانند باهم مرتبط باشند، اما همیشه لزوما اینطور نیست. در ادامه چند نمونه از وسواس فکری و وسواس عملی آورده شده است؛ این جدول نشان می‌دهد که وسواس فکری با وسواس عملی چگونه مرتبط می‌شوند:

وسواس فکری	وسواس عملی
اگر تنفس فرزندم در شب قطع شود چه کنم؟	تنظیم ساعت هر نیم ساعت یکبار برای چک کردن کودک.
داشتن تصور ذهنی ناخواسته از درآوردن ناگهانی لباس وسط یک جلسه مهم کاری.	زمزمه کردن کلمه آرام باش هر زمان که این افکار به ذهن وارد شود.
این مکان آلوده است. اگر چیزی را لمس کنم، بیمار خواهم شد.	شستن دست سه بار متوالی بعد از لمس هر شی.
اگر چیز مهمی را فراموش کنم چه می‌شود؟	ذخیره و نگهداری تمام مدارک، پروندها و سندها حتی موارد غیرقابل استفاده و از‌ رده‌خارج.
اگر  12 بار به پشت هر پایم ضربه نزنم، پدر در محل کار تصادف می‌کند.	۱۲ بار ضربه زدن پا به روی پای دیگر، شروع مجدد در صورت اشتباه کردن.
چه می شود اگر هنگام رانندگی ناگهان  فرمان را تكان بدهم و به‌عمد به اتومبیل دیگری برخورد كنم؟	ضربه زدن به هر طرف سر به تعداد هفت بار؛ ادامه این کار تا زمانی که مطمئن شود این افکار از بین نرفته
اگر وقتی که ساعت از ۱۱:۵۹ به ۱۲:۰۰ تغییر می‌کند به آن نگاه کنم دنیا پایان می‌یابد.	پنهان کردن تمام ساعت‌ها و اجتناب از نگاه کردن به هر نوع ساعت، حتی ساعت تلفن همراه.
اگر فراموش کنم که به یکی از گناهانم اعتراف کنم، خدا بلایی سرم می‌آورد.	درست کردن لیستی از اموری که به‌نظرش گناه یا خطا می‌آید و اعتراف کردن به آن، هر موقع که به ذهنش خطور کند.
من که همجنسگرا نیستم و حتی همسر دارم. اما اگر به یک مرد جذب شوم چه؟	جستجوی عکس مردهای جذاب، فقط بابت اینکه مطمئن شود با دیدن عکس آنها به آنها جذب نمی‌شود.
اگر به‌طور اتفاقی شخصی را به‌طور نامناسبی لمس کنم؟	فاصله گرفتن از افراد به‌طور غیرعادی و عقب رفتن وقتی کسی به او نزدیک می‌شود. دائماً می‌پرسد آیا رفتارم نامناسب بود؟ بیش از حد نزدیک شدم؟
اگر تومور داشته باشم چه؟	از نظر ظاهری و جسمی چندین بار در روز کل بدن را بررسی می‌کند تا مطمئن شود که هیچ توموری ظاهر نشده است. (مقایسه کنید با اختلال …)
داشتن افکار وسواسی که نکند انگشت خود را در پریز برق بگذارد.	پوشاندن تمام پریز‌های برق با روکش‌های پلاستیکی و چک کردن مکرر آن‌ها.
وسواس فکری گفتن یک کلمه بخصوص	گفتن یک کلمه بخصوص وقتی کسی را می‌بیند، حتی با اینکه خیلی تلاش می‌کند که این کار را نکند

انواع وسواس

وسواس به اشکال مختلفی دیده می‌شود. البته وسواس دسته‌بندی رسمی و قطعی ندارد؛ اما انواع وسواس از نظر علائم در چهار دسته‌ی کلی قرار می‌گیرند:

وسواس تقارن و نظم

• تلاش برای چیدن اشیاء طبق نظمی خاص
• احساس نیاز به انجام اعمال به‌صورت متقارن (مثلاً اگر زانوی چپ خود را می‌خارانید، باید زانوی راست را نیز بخارانید.)
• عادت به شمردن تا عددی خاص
• این تصور که اگر چیزها را به شکل مدنظر نچینید اتفاق بدی می‌افتد.

وسواس نظافت و آلودگی

• نگرانی مداوم نسبت به میکروب‌ها یا بیماری‌ها
• احساس کثیف بودن
• اجتناب از تماس با اشیاء
• شستشوی مداوم اشیاء
• شستشو به شیوه‌ای خاص؛ مانند شستن دست‌ها یا سطوح به دفعات

برای مطالعه‌ی بیشتر مقاله وسواس شستشو را بخوانید.

داشتن افکار ممنوعه

• افکار مزاحم مکرر که اغلب طبیعت خشن یا جنسی دارند.
• احساس گناه یا خجالت نسبت به افکار خود
• نگرانی مکرر از آسیب رساندن ناخواسته به خود یا دیگران
• احساس نگرانی یا مسئولیت نسبت به چیزهای بدی که رخ می‌دهند.
• تلاش برای پنهان کردن چیزهایی که می‌توانید به عنوان اسلحه از آن‌ها استفاده کنید.
• تلاش برای گرفتن تأیید درباره‌ی اینکه آدم بدی نیستید.

احتکار

• نگرانی مداوم از اینکه دور انداختن چیزها باعث آسیب به شما می‌شود.
• نیاز به جمع‌آوری اشیاء در تعدادی خاص
• ترس از دور انداختن چیزهای مهم به اشتباه
• خریدن چند عدد از یک کالا یا وسیله‌ی خاص؛ حتی زمانی که نیازی به آن ندارید.
• بررسی مدوام داشته‌های‌تان؛ مبادا گم شده باشند.

وسواس چه مشکلی ایجاد می‌کند؟

وسواس در طولانی‌مدت بر ابعاد مختلف زندگی شما اثر منفی می‌گذارد:

• وسواس منجر می‌شود زمان زیادی را صرف انجام رفتارهای وسواس‌گونه کنید.
• وسواس می‌تواند منجربه مشکلات سلامت شود؛ مثلاً درماتیت تماسی (نوعی حساسیت پوستی) ناشی از شست‌وشوی زیاد دست‌ها.
• دشواری در شرکت در فعالیت‌های کاری، کلاسی و اجتماعی
• مشکل در روابط
• کاهش کیفیت زندگی به‌طورکلی
• افکار یا اعمال معطوف به خودکشی

عدم درمان وسواس می‌تواند زندگی شما را مختل کند.

آیا من وسواس دارم؟

به‌خاطر داشته باشید که کمال‌گرایی با وسواس تفاوت دارد. نگرانی درباره‌ی مشکلات واقعی زندگی یا تمایل به مرتب بودن با وسواس متفاوت است.

همه‌ی مردم عادت‌ها و افکاری دارند که گاهی تکرار می‌شوند؛ اما افکار و رفتارها در افراد دچار وسواس فکری عملی دارای ویژگی‌های زیر است:

• حداقل یک ساعت در روز زمان می‌برد.
• خارج از کنترل است.
• لذت‌بخش نیست.
• در کار، زندگی اجتماعی یا دیگر بخش‌های زندگی فرد تداخل ایجاد می‌کند.

تشخیص وسواس

اگر علائم وسواس را دارید با یک روان‌شناس صحبت کنید. روان‌شناس درباره‌ی احساسات، افکار و عادات شما سؤال می‌پرسد. ممکن است انجام آزمایش خون را توصیه کند تا مشخص شود علائم شما ناشی از مشکل دیگری نیست. از شما می‌پرسد که افکار یا اعمال‌تان چقدر از وقت شما را در طی روز می‌گیرند و آیا موجب ناراحتی شما می‌شوند یا خیر.

برای تشخیص وسواس، علائم باید حداقل یک ساعت در روز شما را درگیر کنند و در کارهای روزانه‌ی شما اختلال ایجاد کنند.

تشخیص وسواس به عهده‌ی روان‌شناس است؛ از گمانه‌زنی درباره‌ی خود یا اطرافیان پرهیز کنید.

درمان وسواس

وسواس درمان قطعی ندارد؛ اما با دارو، روان‌درمانی یا ترکیبی از هردو می‌توانید علائم خود را مدیریت کنید.

روان‌درمانی

روان‌درمانی شناختی رفتاری (CBT) به شما کمک می‌کند تا الگوی ذهنی خود را اصلاح کنید. یکی از روش‌ها، «مواجهه و اجتناب از پاسخ» نام دارد؛ در این روش، درمان‌گر شما را در موقعیتی قرار می‌دهد که منجربه اضطراب و رفتار وسواس‌گونه‌ی شما می‌شود. سپس شما با کمک درمان‌گر یاد می‌گیرد چطور افکار یا رفتار خود را در این موقعیت کنترل کنید.

برای آشنایی بیشتر، مقاله روان درمانی شناختی رفتاری را بخوانید.

تمدد اعصاب

ریلکسیشن یا تمدد اعصاب با روش‌های ساده‌ای مانند مدیتیشن، یوگا و ماساژ می‌تواند علائم استرس‌زای وسواس را کاهش دهد.

دارودرمانی

داروهای مهارکننده‌ی بازجذب انتخابی سروتونین می‌توانند به کنترل وسواس فکری و وسواس عملی کمک کنند. ممکن است ۲ تا ۴ ماه طول بکشد تا تأثیر داروها مشاهده شود. رایج‌ترین این داروها عبارت‌اند از: سیتالوپرام، فلوکستین، فلووکسامین، پاروکستین و سرترالین.

نورومدولاسیون

این روش به‌ندرت و هنگامی استفاده می‌شود که دارو کارساز نباشد. در این روش سلول‌های عصبی شما با استفاده از میدان مغناطیسی تحریک می‌شوند.

چه‌‌موقع برای وسواس باید به متخصص مراجعه کرد؟

شکی نیست که هرکسی ممکن است افکار وسواسی داشته باشد یا به‌طور توجیه‌ناپذیری اصرار کند که بعضی از اعمال را به شیوه خاص خودش انجام بدهد. اما اختلال وسواس فکری عملی زمانی خود را نشان می‌دهد که با علایم زیر همراه باشد:

• زمان قابل‌توجهی از فرد را در روز اشغال کند
•  ناخواسته باشد
•  بر زندگی شخصی و روابط فرد تأثیر منفی بگذارد

کلام آخر دکترساینا

علائم وسواس به‌مرور زمان شدیدتر می‌شوند و ممکن است زندگی شما را مختل کنند. به‌خاطر داشته باشید که وسواس یک اختلال است و نیاز به مداخله‌ی روان‌شناس دارد. چنانچه نشانه‌های وسواس را در خود یا یکی از عزیزانتان می‌‌بینید با یک روان‌شناس مشورت کنید. برای گفتگو با روان‌شناس روی مشاوره آنلاین روانشناسی کلیک کنید. بهترین روان‌شناسان در سامانه دکترساینا آماده‌ی ارائه مشاوره به شما هستند.

جدول خلاصه‌ی مشخصات بیماری

سوالات متداول