زردی نوزادان و مهمترین نکاتی که والدین باید بدانند

یرقان یا زردی نوزادان مسئله‌ای بسیار شایع در نوازدان تازه‌متولد است. زردی نوزادان در اغلب موارد خفیف است و مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند؛‌ اما نیاز است پزشک در روزهای ابتدای تولد، نوزاد را از نظر ابتلا به زردی بررسی کند تا موارد خاص تشخیص داده شود. در این مقاله به علت زردی نوزادان، عوارض زردی شدید و روش‌های درمان آن می‌پردازیم.

زردی نوزادان چیست؟

یرقان نوزادان تغییر رنگ پوست و چشم نوزاد تازه متولدشده به رنگ زرد است. زردی از شایع‌ترین مشکلات نوزادان تازه متولدشده است؛ به‌طوری‌که تقریباً نیمی از نوزادان به آن مبتلا هستند.^[۱] زردی در نوزادان یک مشکل شایع محسوب می‌شود. یرقان در نوزادان زودرس که قبل از هفته ۳۸ بارداری متولد شده‌اند و برخی از نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند شایع‌تر است.

زردی نوزادان ناشی از بالا بودن مقدار بیلی روبین در خون نوزاد است. در خون همه‌ی انسان‌ها مقداری بیلی‌روبین وجود دارد که کبد آن را تصفیه می‌کند؛ ولی کبد نوزادان به‌اندازه‌ی کافی بالغ نیست تا بتواند بیلی‌روبین موجود در جریان خون را تصفیه کند.

زردی در نوزادان شیوع بالایی دارد؛ به‌طوری‌که حدود نیمی از نوزادان با درجه‌ای از زردی متولد می‌شوند.

علائم زردی نوزادان

زرد شدن سفیدی چشم و پوست که اصلی‌ترین علائم زردی نوزادان‌اند، معمولاً بین روز دوم و چهارم پس از تولد ظاهر می‌شوند.

برای تشخیص زردی نوزاد، به‌آرامی روی پیشانی یا بینی کودک خود را فشار دهید. اگر پوست در جایی که فشار داده‌اید برای یک لحظه کمی روشن‌تر از رنگ طبیعی خود به نظر برسد نوزاد به زردی مبتلا نیست؛ اما اگر پوست زرد به نظر می‌رسد، احتمالاً نوزاد شما یرقان خفیف دارد. برای تشخیص بهتر، نوزاد خود را در نور زیاد و ترجیحاً در نور طبیعی روز معاینه کنید.

اگر رنگ پوست کودک شما تیره‌تر باشد، تشخیص تغییرات در رنگ پوست دشوارتر است. در این موارد، زرد شدن ممکن است در نقاط دیگر بدن آشکارتر باشد. برای مثال می‌توانید موارد زیر را برای زردی نوزاد بررسی کنید:

• سفیدی چشمان
• داخل دهان
• کف پاها
• کف دست‌ها

سایر علائم زردی نوزادان

همچنین نوزادان تازه متولدشده درصورت ابتلا به زردی ممکن است علائم زیر را داشته باشند:

• خواب‌آلودگی
• عدم تمایل به شیر خوردن یا کم شدن حجم غذا
• ادرار تیره و زردرنگ (ادرار نوزادان درحالت‌طبیعی باید بی‌رنگ باشد.)
• کم‌رنگ بودن مدفوع (مدفوع نوزادان در حالت طبیعی باید زرد یا نارنجی باشد.)

علت زردی نوزاد

شایع‌ترین علل زردی نوزادان عبارتند از:

افزایش سطح بیلی‌روبین

همان‌طورکه گفتیم، علت اصلی زردی افزایش سطح بیلی‌روبین در خون (هایپربیلی‌روبینمی) است. بیلی‌روبین ماده‌ای است که از تجزیه‌ی گلبول‌های قرمز فرسوده حاصل می‌شود.

تعداد گلبول‌های قرمز در بدن جنین بیشتر از نوزادان است؛ پس از تولد تعدادی از این گلبول‌ها تجزیه مي‌شوند که منجربه افزایش سطح بیلی‌روبین در نوزاد می‌شوند.

علاوه‌براین، کبد مسئول پاکسازی خون و تصفیه‌ی بیلی‌روبین است. در بدن بزرگسالان روزانه تعدادی از گلبول‌های قرمز تجزیه می‌شوند و بیلی‌روبین حاصل از آن‌ها توسط کبد از خون پاک‌سازی می‌شود. کبد نوزادان تازه متولد شده هنوز به‌اندازه‌ی کافی بالغ نشده است و قادر نیست بیلی‌روبین موجود در خون را به‌خوبی تصفیه کند.

زردی ناشی از این شرایط طبیعی نوزاد، زردی فیزیولوژیک نامیده می‌شود و معمولاً در روز دوم یا سوم زندگی نوزادان بروز پیدا می‌کند و پس از گذشت چند روز نیز به‌صورت خودبه‌خود برطرف می‌شود.

اختلالات زمینه‌ای

در بعضی موارد زردی نوزادان بر اثر یک اختلال زمینه‌ای ایجاد می‌شود. در این موارد، زردی اغلب خیلی زودتر یا دیرتر از زردی فیزیولوژیک ظاهر می‌شود. بیماری‌ها یا شرایطی که می‌توانند باعث زردی شوند عبارت‌اند از:

• خونریزی داخلی (هموراژی)
• وجود عفونت در خون نوزاد (سپسیس)
• سایر عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی
• ناسازگاری بین خون مادر و خون نوزاد
• اختلال در عملکرد کبد
• آترزی صفراوی؛ وضعیتی که در آن مجاری صفراوی نوزاد مسدود یا زخمی شده باشند.
• کمبود یکی از آنزیم‌های بدن
• وجود نوعی ناهنجاری در گلبول‌های قرمز خون نوزاد که باعث می‌شود گلبول‌ها با سرعت بیشتری تجزیه شوند.

هرچند اغلب موارد زردی در نوزادان از نوع فیزیولوژیک است؛ اما بهتر است برای اطمینان پزشک، نوزاد را بررسی کند.

درجه زردی نوزادان

سطح بیلی‌روبین تقریباً در همه‌ی نوزادان در یک تا دو روز اول پس از تولد کمی بالاتر از حالت عادی است. زمانی نوزاد مبتلا به زردی تشخیص داده می‌شود که سطح بیلی‌روبین خون بیش‌از ۵ میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد.

طبق داده‌های آکادمی پزشکان خانواده در آمریکا، سطوح بیلی‌روبین در خون نوزادان بدین صورت است:

• یرقان فیزیولوژیکی: سطح بیلی‌روبین در نوزادانی که بین هفته‌ی ۳۹ تا ۴۲ بارداری متولد می‌شوند در روز چهارم پس از تولد در حدود ۵ تا ۶ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر است. این مقدار در طول هفته‌ی بعد تا زمانی که به سطح نرمال برسد، به‌مرور کاهش پیدا می‌کند.
• نوزادان پرخطر: سطح بیلی‌روبین در نوزادانی که دارای یک یا چند مورد از عوامل خطرند ممکن است بسیار بالا باشد. سطح بیلی‌روبین در این نوزادان ممکن است تا ۱۷ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر باشد.
• زردی شیر مادر: در حدود ۳۰ درصد از نوزادان سالمی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، حدوداً ۵ روز پس از تولد دچار زردی می‌شوند. سطوح بیلی‌روبین در این نوزادان بین ۱۲ تا ۲۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر است.
• یرقان پاتولوژیک: یرقان پاتولوژیک به حالتی گفته می‌شود که زردی در عرض ۲۴ ساعت پس از تولد بروز پیدا کند و سطح بیلی‌روبین هرروز حداقل ۵ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر افزایش پیدا کند. در این عارضه سطح بیلی‌روبین در نوزادان بالغ (نوزادانی که بین هفته‌ی ۳۹ تا ۴۲‌م بارداری متولد شده‌اند) بالاتر از ۱۷ میلی گرم بر دسی‌لیتر است.

زردی نوزادان در اغلب موارد بدون هیچ مشکلی برطرف می‌شود؛ اما در برخی موارد نیاز به رسیدگی پزشکی دارد.

عوامل افزایش‌دهندۀ زردی در نوزاد

برخی عوامل احتمال بروز زردی در نوزادان را افزایش می‌دهند:

زایمان زودرس

نوزادانی که قبل از هفته‌ی ۳۸ بارداری متولد می‌شوند ممکن است نتوانند بیلی‌روبین را به سرعت نوزادانی که بین هفته‌ی ۳۹ تا ۴۲ متولد شده‌اند تصفیه کنند. همچنین ممکن است مقدار شیر مصرفی نوزادان نارس کمتر باشد و دفع مدفوع کمتری نیز داشته باشند؛ درنتیجه این نوزادان مقدار بیلی‌روبین کمتری را از طریق مدفوع دفع می‌کنند.

زایمان سخت و کبودی نوزادان حین تولد

برخی نوزادان در حین فرآیند زایمان دچار کبودی می‌شوند. در این شرایط ممکن است تجزیه‌ی گلبول‌های قرمز ناشی از کبودی‌ها سطوح بیلی‌روبین خون آن‌ها را افزایش دهد.

گروه خونی

اگر گروه خونی مادر با جنین متفاوت باشد، ممکن است کودک آنتی‌بادی‌هایی را از طریق جفت دریافت کند که باعث تجزیه‌ی سریع و غیرطبیعی گلبول‌های قرمز خون می‌شود. این عارضه در اغلب موارد خفیف است.

شیر دادن به نوزاد

نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، به‌ویژه نوزادانی که در شیر خوردن مشکل دارند و شیر کافی دریافت نمی‌کنند، بیشتر در معرض خطر زردی هستند. کم‌آبی بدن یا دریافت کالری ناکافی ممکن است در شروع زردی نقش داشته باشد.

بااین‌حال به دلیل فواید شیر مادر، پزشکان توصیه می‌کنند در این شرایط نیز به شیر دادن به نوزاد ادامه دهید و اطمینان حاصل کنید که نوزاد به مقدار کافی شیر می‌خورد و همچنین در خطر کم‌آبی قرار ندارد.

نژاد

مطالعات نشان می‌دهد که نوزادان در آسیای شرقی بیشتر در معرض خطر ابتلا به زردی هستند.^[۲]

روش‌های تشخیصی

پزشک در اغلب موارد قادر است زردی نوزاد را براساس معاینه‌ی بالینی تشخیص ‌دهد. بااین‌حال اندازه‌گیری سطح بیلی‌روبین خون نوزاد ضروری است. سطح بیلی‌روبین (شدت زردی) یک عامل تعیین‌کننده در روند درمان است.

آزمایش‌هایی که برای تشخیص زردی و اندازه‌گیری بیلی‌روبین تجویز می‌شوند عبارت‌اند از:

• معاینه‌ی بالینی
• سنجش نمونه‌ی خون نوزاد در آزمایشگاه
• تشخیص زردی با کمک دستگاهی به نام بیلی‌روبین‌متر پوستی که با اندازه‌گیری بازتاب نور خاصی از پوست قادر به تشخیص زردی نوزاد است.

اگر نتایج این آزمایش‌ها نشان‌دهنده‌ی احتمال ابتلای نوزاد به بیماری یا مشکلی زمینه‌ای باشد ممکن است پزشک برخی آزمایش‌های تکمیلی را تجویز کند.

پزشک با تجویز آزمایش‌هایی، شدت زردی نوزاد را تشخیص می‌دهد و در صورت نیاز درمان را آغاز می‌کند.

عوارض و خطرات زردی نوازدان

عدم درمان سطوح بالای بیلی‌روبین که باعث زردی شدید می‌شود می‌تواند منجر به عوارض جدی شود:

آنسفالوپاتی حاد بیلی‌روبین

بیلی‌روبین برای سلول‌های مغز سمی است. درصورت ابتلای نوزاد به زردی شدید خطر ورود بیلی‌روبین به مغز وجود دارد که به آن انسفالوپاتی حاد بیلی روبین می‌گویند. درمان سریع و به‌موقع این بیماری می‌تواند از آسیب‌های جدی و طولانی‌مدت جلوگیری کند.

علائم انسفالوپاتی بیلی روبین حاد در نوزادان عبارت‌اند از:

• بی‌حالی
• دشواری در بیدار شدن
• گریه جیغ‌مانند یا با صدای بلند
• تضعیف قدرت شیر خوردن نوزاد یا کم غذا شدن
• خم شدن گردن و بدن به‌سمت عقب
• تب

کرن‌ایکتروس

کرن‌ایکتروس سندرمی است که به‌دنبال آسیب دائمی مغز بر اثر انسفالوپاتی حاد بیلی روبین رخ می‌دهد و ممکن است منجر به موارد زیر شود:

• حرکات غیرارادی و بی‌اختیار (فلج مغزی آتتوئید)
• نگاه دائمی به‌سمت بالا
• از‌دست‌دادن شنوایی
• رشد نامناسب مینای دندان

زردی شدید در نوزادان در صورت عدم درمان منجربه آسیب‌های مغزی می‌شود.

درمان زردی نوزادان

اکثر نوزادانی که بین هفته ۳۵ تا ۳۸ بارداری متولد می‌شوند نیازی به درمان زردی ندارند و فقط یک‌سری اقدام‌های حمایتی دریافت می‌کنند. به‌طور طبیعی با رشد نوزاد، کبد نیز رشد می‌کند و بالغ می‌شود. در اغلب موارد سطح بیلی‌روبین خون نوزاد چند روز تا چند هفته پس از تولد به‌حالت‌عادی می‌رسد.

در بعضی موارد نادر، درصورتی‌که سطح بیلی‌‌روبین خون بیش‌ازحد بالا باشد می‌تواند نوزاد تازه متولدشده را در معرض خطر آسیب مغزی قرار دهد.

درمان‌های مختلفی برای کاهش سطح بیلی روبین خون نوزادان وجود دارند که پزشک با توجه به شدت زردی نوزاد، آن‌ها را تجویز می‌کند:

درمان خانگی زردی نوزاد

در موارد زردی خفیف نوزاد، پزشک به شما توصیه می‌کند در خانه به بهبود زردی نوزاد کمک کنید. نوزاد را به‌مدت ده دقیقه در کنار یک پنجره‌ی روشن و نورگیر قرار دهید. نور پنجره باید غیرمستقیم باشد؛ هرگز نوزاد را در برابر نور مستقیم خورشید قرار ندهید. این کار را می‌توانید دوبار در روز تکرار کنید.

بهبود تغذیه‌ی نوزاد

برای جلوگیری از کاهش وزن و اطمینان از تغذیه‌ی مناسب نوزاد، پزشک ممکن است افزایش دفعات غذا دادن به کودک یا مصرف برخی مکمل‌ها را توصیه کند.

نوردرمانی (فتوتراپی)

نور درمانی ازطریق اشعه‌های مخصوصی انجام می‌شود که اغلب طیف آبی-سبز دارند. این امواج ساختار بیلی‌روبین را به‌گونه‌ای تغییر می‌دهند که امکان دفع آن هم از طریق ادرار و هم از طریق مدفوع فراهم می‌شود. پزشک در طول درمان به نوزاد پوشک و نوعی عینک محافظ چشم می‌پوشاند. ممکن است برای تشدید اثر نوردرمانی از تشک‌های مخصوصی که ساتع‌کننده‌ی نور هستند نیز استفاده شود.

ایمونوگلوبولین داخل وریدی

پیش‌تر گفتیم‌که زردی ممکن است به علت تفاوت گروه خونی مادر و نوزاد باشد. در این وضعیت نوزاد آنتی‌بادی‌هایی را از مادر دریافت می‌کند که باعث تجزیه و تخریب گلبول‌های قرمز نوزاد می‌شود. در این موارد تزریق داخل وریدی ایمونوگلوبولین ممکن است زردی و نیاز به تزریق خون را کاهش دهد. البته اثر تزریق ایمونوگلوبین هنوز قطعی نیست.

تزریق و تعویض خون

در برخی موارد خاص که زردی شدید با سایر درمان‌ها بهبود پیدا نمی‌کند، ممکن است نوزاد نیاز به تزریق و تعویض خون داشته باشد. در این فرآیند طی چند مرحله مقدار کمی از خون نوزاد از بدن خارج شده و با خون اهدا‌ئی جایگزین می‌شود. به‌دنبال تکرار این عمل، بیلی‌روبین و آنتی‌بادی‌های موجود در خون نوزاد رقیق می‌شوند و وضعیت زردی بهبود می‌یابد.

در مورد روش مناسب درمان زردی در نوزادان با پزشک مشورت کنید.

زردی ناشی از شیر مادر

همان‌طورکه گفتیم زردی براثر افزایش سطح بیلی‌روبین خون نوزاد اتفاق می‌افتد. باوجود اینکه شیر مادر سطح بیلی‌روبین را افزایش نمی‌دهد؛ اما ممکن است بر شدت زردی و طول مدت بهبود بیماری اثر بگذارد. زردی ناشی از شیر مادر به‌طور معمول طی اولین هفته‌ی پس از تولد رخ می‌دهد. این نوع زردی گاهی تا ۱۲ هفته طول می‌کشد، اما به‌ندرت در نوزادان سالم و شیرخوار عارضه ایجاد می‌کند.

علت دقیق زردی شیر مادر مشخص نیست؛ اما ماده‌ای در شیر مادر وجود دارد که ممکن است از عملکرد برخی پروتئین‌های خاص و در نتیجه تجزیه‌ی بیلی‌روبین در کبد نوزاد جلوگیری کند. زردی شیر مادر ممکن است یک مشکل ارثی باشد.

تقریباً حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد نوزادانی که فقط از شیر مادر تغذیه می‌کنند در هفته‌ی سوم تا چهارم پس از تولد به زردی دچار می‌شوند.^[۳] این نوع زردی معمولاً هیچ مشکلی برای نوزاد ایجاد نمی‌کند و در نهایت خودبه‌خود از بین می‌رود. شیر دادن به نوزاد در این شرایط خطری ندارد و مادر می‌تواند طبق روال عادی به نوزاد خود شیر بدهد.

زردی شیر مادر با زردی ناشی از شیردهی ارتباطی ندارد. زردی شیردهی فقط در نوزادانی ایجاد می‌شود که شیر کافی دریافت نمی‌کنند؛ ولی نوزادان مبتلا به زردی شیر مادر به‌خوبی از شیر مادر تغذیه می‌کنند و مشکلی در شیر خوردن ندارند.

در چه شرایطی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اکثر بیمارستان‌ها قبل از ترخیص نوزادان، آن‌ها را از لحاظ ابتلا به یرقان معاینه می‌کنند. براساس پیشنهادات آکادمی کودکان آمریکا، بهتر است نوزادان در بیمارستان حداقل هر ۸ تا ۱۲ ساعت یک‌بار از نظر ابتلا به زردی معاینه شوند.

همچنین نوزاد باید بین روز سوم تا هفتم پس از تولد، یعنی زمانی‌که سطح بیلی‌روبین به اوج خود می‌رسد، از نظر زردی معاینه شود. اگر نوزاد شما زودتر از ۷۲ ساعت پس از تولد ترخیص شده است، حتماً تا دو روز پس از ترخیص برای معاینه‌ی یرقان به پزشک مراجعه کنید.

علائم و نشانه‌های زیر ممکن است نشان‌دهنده‌ی زردی شدید یا عوارض ناشی از افزایش بیلی‌روبین خون باشند. با پزشک خود تماس بگیرید اگر:

• پوست نوزاد نسبت‌به قبل زردتر شده است.
• پوست روی شکم، بازوها یا پاهای نوزاد زرد به نظر می‌رسد.
• سفیدی چشم نوزاد زرد به نظر می‌رسد.
• نوزاد بی‌حال یا بیمار به‌نظر می‌رسد یا به‌سختی بیدار می‌شود.
• وزن نوزاد افزایش پیدا نمی‌کند یا نوزاد بد و کم غذا می‌خورد.
• نوزاد با صدای بلند و جیغ‌مانند گریه می‌کند.
• نوزاد علائم دیگری دارد که شما را نگران کرده است.

کلام آخر دکترساینا

زردی نوزادان در اغلب موارد مسئله‌ی نگران‌کننده‌ای نیست و خودبه‌خود و با مراقبت‌های خانگی بهبود پیدا می‌کند؛‌ اما بهتر است پزشک در روزهای آغازین تولد، نوزاد را از نظر زردی بررسی کند تا موارد نادر اما خطرناک شناسایی شوند. پزشک با توجه به شدت زردی، نوع درمان را (شامل درمان خانگی یا درمان‌های پزشکی) مشخص می‌کند. برای گفتگو با پزشک متخصص اطفال می‌توانید از سامانه دکترساینا مشاوره آنلاین اطفال دریافت کنید.

سؤالات متداول

برای صحبت با پزشک نیاز به مراجعه حضوری نیست! در سامانه‌ی دکتر ساینا می‌توانید در هر زمان و هر کجا از بیش از ۲۵۰۰ پزشک و روان‌شناس متخصص مشاوره فوری متنی، صوتی یا ویدیویی دریافت کنید.

جدول خلاصه‌ی مشخصات بیماری