اختلال شخصیت خودشیفته یا اختلال نارسیسم: علائم، علت و درمان

بسیاری از ما از واژه خودشیفتگی برای اشاره به افرادی که خودشان را دوست دارند و به خود اهمیت می‌دهند استفاده می‌کنیم؛ اما خودشیفتگی یک اختلال روان‌شناختی جدی است. افراد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته اعتمادبه‌نفس بالا و عشق به خود ندارند، بلکه عاشق تصویری غیرواقعی و بزرگ‌نمایی‌شده از خودشان هستند. این تصویر ایده‌آل، آن‌ها را از احساس عمیق ناامنی و پوچی درونی دور نگه می‌دارد. خودشیفته‌ها نه‌تنها دست به هرکاری می‌زنند تا این تصویر دروغین را حفظ کنند، بلکه می‌خواهند آن را به دیگران نیز تحمیل کنند.

این افراد تقریبا در همه حیطه‌های زندگی دچار مشکل می‌شوند و نه‌تنها خودشان رنج می‌کشند، بلکه اطرافیان را نیز می‌رنجانند. برای شناخت بهتر اختلال شخصیت خودشیفته و آشنایی با روش‌های درمان و زندگی کردن با آن، تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.

اختلال شخصیت خودشیفته یا اختلال نارسیسیسم چیست؟

اختلال شخصیت خودشیفته (NPD) یا narcissistic personality disorder یک اختلال روان‌شناختی از طبقه اختلالات شخصیت خوشه B است و بیش از هر چیز عزت نفس، نحوه نگرش نسبت به خود و رفتار با دیگران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مبتلایان به این اختلال عموما با صفات «متکبر» و «خودخواه» توصیف می‌شوند. این افراد نیاز بیش‌ازحد به تحسین دیگران یا احساس مهم بودن دارند. نیازی که می‌تواند به اندازه‌ای قوی باشد که منجر به رفتارهای آسیب‌رسان شود و بر خود فرد و اطرافیان تأثیر منفی بگذارد.

افراد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته به‌شدت در برابر تغییر رفتار خود مقاومت می‌کنند، حتی اگر رفتارشان باعث مشکلاتی برای آن‌ها شده باشد. آن‌ها دیگران را مقصر همه چیز می‌دانند؛ به‌شدت حساس هستند و به کوچک‌ترین انتقاد، مخالفت یا خرده‌گیری واکنش نشان می‌دهند و آن را حمله شخصی تلقی می‌کنند. این افراد ممکن است به‌طور کلی ناراضی و ناامید باشند، به‌ویژه زمانی‌که توجه یا تحسینی را که معتقدند سزاوار آن هستند دریافت نمی‌کنند. آن‌ها اغلب روابط خوب و پایداری با دیگران ندارند.

جالب است بدانید اختلال شخصیت خودشیفته نام خود را از «نارسیس» شکارچی افسانه‌های یونان باستان گرفته است. بنابر افسانه، نارسیس تا حدی مجذوب زیبایی خود بود که نمی‌توانست از تماشای انعکاس چهره‌اش در آب دریاچه دست بکشد؛ او تا لحظه مرگ به خود خیره شده بود!

اختلال شخصیت خودشیفته چقدر شایع است؟

بر اساس مطالعات، بین ۰.۵ درصد تا ۵ درصد مردم اختلال شخصیت خودشیفته دارند. بین ۵۰ درصد تا ۷۵ درصد از این موارد را مردان تشکیل می‌دهند (منبع: cleveland clinic). بااین‌حال، در بسیاری از موارد خودشیفتگی پنهان می‌ماند و تشخیص داده نمی‌شود. به‌همین دلیل، تخمین زدن اینکه واقعا چند نفر اختلال شخصیت خودشیفته دارند دشوار است.

---

نشانه‌ها و علائم اختلال شخصیت خودشیفته یا نارسیست

نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روان‌پزشکی آمریکا (DSM-5) فهرستی از نُه معیار را برای تشخیص این اختلال ارائه داده است:

1. احساس بزرگ‌منشی و خودبرتربینی: 

• بزرگ‌نمایی توانایی‌ها یا داشتن انتظارات غیرمعقول از خود
• بزرگ‌نمایی یا مبالغه در دستاوردها

2. تخیلات مکرر در مورد داشتن یا استحقاق چیزهایی مثل:

• موفقیت، قدرت و هوش
• زیبایی و عشق

3. باور به برتری نسبت به دیگران:

• باور به اینکه خاص یا منحصربه‌فرد هستند
• این باور که باید فقط با افرادی که شایسته می‌دانند، معاشرت کنند

4. نیاز به تحسین:

• عزت نفس شکننده
• شک و تردید مکرر، انتقاد از خود یا احساس خلأ
• اشتغال ذهنی در مورد اینکه دیگران چه فکری در مورد آن‌ها دارند
• تلاش برای دریافت تعریف و تمجید

5. حق به جانبی:

• خودبزرگ‌بینی 
• انتظار این که با آن‌ها به‌صورت ویژه رفتار شود (تا حد غیرمنطقی)
• خشمگین شدن هنگامی‌که مردم مطابق میل آن‌ها عمل نمی‌کنند 

6. تمایل به سوءاستفاده از دیگران:

• استفاده از دیگران به‌طور آگاهانه یا ناخودآگاه
• برقراری دوستی یا رابطه با افرادی که باعث ارتقا عزت‌نفس یا مقام اجتماعی‌شان می‌شوند
• سوءاستفاده عمدی از دیگران برای منافع شخصی

7. فقدان همدلی:

• بیان حرف‌هایی که ممکن است باعث آزار دیگران شود
• دیدن احساسات، نیازها یا خواسته‌های دیگران به‌عنوان نشانه‌ای از ضعف
• جبران نکردن محبت یا علاقه‌ای که دیگران نشان می‌دهند

8. حسادت مکرر:

• احساس حسادت نسبت به دیگران، به‌ویژه به افرادی که موفق هستند
• انتظار حسادت از سوی دیگران
• تحقیر یا کم اهمیت جلوه دادن دستاوردهای دیگران

9. تکبر:

• رفتار تحقیرآمیز
• رفتاری که طعنه‌آمیز و تمسخرآمیز باشد
• صحبت کردن از بالا به پایین یا برخوردی توهین‌آمیز

علاوه بر این نُه معیار افراد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته ممکن است رفتارهای دیگری نیز داشته باشند مانند:

• ترس یا اجتناب از آسیب‌پذیری
• کناره‌گیری از دیگران برای پنهان کردن احساس آسیب‌پذیری
• کمال‌گرایی (با یا بدون ترس از شکست)
• حساسیت بیش‌از حد نسبت به انتقاد، رد شدن یا شکست
• تجربه افسردگی شدید مرتبط با رد شدن یا شکست
• واکنش نشان دادن با خشم (یا حتی خشم شدید) زمانی‌که احساس می‌کنند از آن‌ها انتقاد شده یا رد شده‌اند
• تظاهر به فروتنی برای پنهان کردن احساسات یا حفاظت از احساس اهمیت خود
• اجتناب از موقعیت‌هایی که امکان شکست در آن‌ها وجود دارد

کسی که این علائم را داشته باشد به احتمال زیاد به اختلال شخصیت خودشیفته مبتلا است. گاهی اوقات به‌غلط تصور می‌شود افرادی که اعتمادبه‌نفس بالایی دارند، به دستاوردهای واقعی خودشان افتخار می‌کنند، به ظاهرشان می‌رسند یا قاطع هستند خودشیفته‌اند.

انواع خودشیفتگی

نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روان‌پزشکی آمریکا (DSM-5) اختلال شخصیت خودشیفته را به انواع مختلف تقسیم نمی‌کند؛ اما متخصصان معمولا خودشیفتگی را بر اساس ویژگی‌ها و علائم به دو دسته تقسیم می‌کنند:

• خودشیفتگی بزرگ‌منشانه در مقابل خودشیفتگی آسیب‌پذیر: خودشیفته بزرگ‌منشانه به‌دنبال تحسین و شناخته شدن است، اما خودشیفته آسیب‌پذیر نیاز به تأیید داشته، عزت نفس شکننده‌ای دارد و از تأیید نشدن می‌ترسد.
• خودشیفتگی آشکار در مقابل خودشیفتگی پنهان: خودشیفتگی آشکار مشابه خودشیفتگی بزرگ‌منشانه است و خودشیفتگی پنهان شبیه به خودشیفتگی آسیب‌پذیر.
• خودشیفتگی خوش‌خیم در مقابل خودشیفتگی بدخیم: خودشیفته خوش‌خیم فردی است که آسیبی به دیگران نمی‌زند، اما خودشیفته بدخیم مایل است به دیگران آسیب بزند یا از آن‌ها سوءاستفاده کند.

دقت کنید که این اصطلاحات دسته‌بندی رسمی نیستند؛ بلکه روان‌شناس از آن‌ها برای کمک به درک بهتر شما استفاده می‌کند.

---

علل و عوامل خطر اختلال شخصیت خودشیفته

افراد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته اغلب تفاوت‌های ظریفی در ساختار مغز دارند، اما متخصصان مطمئن نیستند که این تفاوت‌ها علت اختلال شخصیت خودشیفته هستند یا نتیجه آن. درحال حاضر، به نظر می‌رسد علل و عوامل خطر احتمالی NPD عبارت‌اند از:

• ژنتیک: احتمال ابتلای افرادی که والدین یا بستگان نزدیک مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته دارند بیشتر است.
• مشاهده و تقلید: کودکان می‌توانند صفات و رفتارهایی را تقلید کنند و یاد بگیرند که ممکن است به اختلال شخصیت خودشیفته تبدیل شود.
• تجارب منفی دوران کودکی: تروما، رد شدن، بی‌توجهی و فقدان حمایت در دوران کودکی همگی می‌توانند به پرورش صفات خودشیفته کمک کنند.
• سبک فرزندپروری: دلبستگی بیش‌ازحد به کودک و فرزندپروری بیش‌حمایتی ممکن است باعث شود کودک انتظار همان رفتار ویژه را از دیگران داشته باشد؛ همچنین ممکن است از یادگیری تنظیم احساسات و عواطف خود باز بماند و وقتی امور به میل او پیش نمی‌رود می‌تواند، در کنترل احساسات به مشکل بخورد.
• فرهنگ: تحقیقات نشان می‌دهد فرهنگی که فرد در آن رشد می‌کند، می‌تواند روی خطر ابتلا به شخصیت خودشیفته تاثیر بگذارد. به‌نظر می‌رسد این خطر در فرهنگ‌هایی که فردگرایی و استقلال فردی را تشویق می‌کنند بیشتر است (منبع: cleveland clinic). 

---

عوارض اختلال شخصیت خودشیفته

اختلال شخصیت خودشیفته می‌تواند عوارض زیر را به همراه داشته باشد:

• مشکلات در روابط
• مشکلات در محل کار یا مدرسه
• افسردگی و اضطراب
• بروز سایر اختلالات شخصیتی
• اختلال بی‌اشتهایی عصبی
• مشکلات سلامتی جسمانی
• سوء‌مصرف مواد یا الکل
• افکار یا رفتار خودکشی

---

چه زمانی از متخصص کمک بگیریم؟

افراد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته معمولا قبول نمی‌کنند که مشکل دارند؛ بنابراین کمتر پیش می‌آید خودشان در پی درمان باشند. اگر هم به دنبال درمان بروند، احتمالا به دلیل افسردگی، سوء‌مصرف مواد یا سایر مشکلات است. اگر ویژگی‌هایی در خود می‌بینید که شبیه به اختلال شخصیت خودشیفته است یا در زندگی غم و رنج زیادی را متحمل می‌شوید، حتما با یک متخصص سلامت روان صحبت کنید. دریافت درمان مناسب می‌تواند به شما در داشتن زندگی پربارتر و لذت‌بخش‌تر کمک کند.

پزشک با بررسی جوانب مختلف، مشکل شما را تشخیص می‌دهد و درمان را آغاز می‌کند. تشخیص اختلال شخصیت خودشیفته معمولا براساس موارد زیر انجام می‌شود:

• علائم و تأثیر آن‌ها بر زندگی
• معاینه فیزیکی برای اطمینان از اینکه مشکل فیزیکی باعث ایجاد علائم نشده باشد
• ارزیابی روان‌شناختی کامل که ممکن است شامل پر کردن پرسشنامه باشد
• دستورالعمل‌های مندرج در راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM-5)

---

درمان اختلال شخصیت خودشیفته

درمان اصلی اختلال شخصیت خودشیفته روان‌درمانی است. در صورت وجود سایر اختلالات روان مانند افسردگی، دارودرمانی نیز ممکن است در برنامه درمانی گنجانده شود.

۱. روان‌درمانی

روان‌درمانی می‌تواند به فرد کمک کند تا:

• ارتباط بهتری با دیگران داشته باشد و روابط صمیمانه‌تر، لذت‌بخش‌تر و پاداش‌دهنده‌تری برقرار کند.
• علل احساسات و انگیزه برای رقابت، بی‌اعتمادی و دوست نداشتن دیگران و خود را درک کند.

روان‌درمانی ممکن است کوتاه‌مدت باشد تا در زمان‌های استرس یا بحران به فرد کمک کند یا به‌طور ادامه‌دار انجام شود.

۲. دارودرمانی

داروی خاصی برای درمان اختلال شخصیت خودشیفته وجود ندارد. اما در صورت وجود علائم افسردگی، اضطراب یا سایر اختلالات، داروها ممکن است مفید باشند. برخی از داروهایی که ممکن است برای این افراد تجویز شوند عبارت‌اند از:

• داروهای ضدافسردگی
• داروهای ضداضطراب
• داروهای ضدروان‌پریشی
• داروهای ضدتشنج 

---

زندگی با اختلال شخصیت خودشیفته

معمولا با بالا رفتن سن و افزایش تجربیات از شدت علائم اختلال شخصیت خودشیفته کاسته می‌شود. تحت درمان قرار گرفتن به این افراد کمک می‌کند تا زندگی بهتری داشته باشند و درگیر عوارض جدی همچون اعتیاد یا جدایی نشوند. در کنار درمان، تغییرات مثبت در سبک زندگی نیز می‌تواند مفید باشد؛ مثل:

• دوری از مصرف مواد مخدر و الکل
• تقویت عادت‌های سالم
• استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی همچون یوگا و مدیتیشن برای کاهش استرس و اضطراب

چطور با فرد خودشیفته زندگی کنیم؟

افرادی که شخصیت خودشیفته دارند معمولا متوجه نمی‌شوند که مشکل دارند. اغلب خانواده یا دوستان هستند که به وجود مشکل شک می‌کنند. اگر احتمال می‌دهید یکی از نزدیکان شما اختلال شخصیت خودشیفته دارد، نکات زیر را به‌خاطر داشته باشید:

• شما نمی‌توانید او را تغییر دهید: به یاد داشته باشید که رفتارهای شخص خودشیفته تقصیر شما نیست و شما نمی‌توانید او را مجبور به تغییر کنید، تنها می‌توانید او را تشویق کنید از متخصص کمک بگیرد.
• بیشتر یاد بگیرید: درباره این اختلال بیشتر یاد بگیرید تا بتوانید نقاط قوت و ضعف این افراد را درک کنید و از روش‌های برخورد با آن‌ها آگاه شوید. 
• آرام باشید و برداشت شخصی نکنید: ممکن است فرد مبتلا به شخصیت خودشیفته با شما دشمنی کند یا سعی کند باعث عصبانیت شما شود، به‌ویژه هنگام دعوا. این رفتارها را شخصی برداشت نکنید و پاسخ خشونت‌آمیز ندهید.
• حد و حدود را تعیین کنید: خودشیفته‌ها اغلب چه ناخودآگاه، چه آگاهانه برای راه افتادن کارهایشان از دیگران کمک می‌گیرند. اگر با یک شخص خودشیفته زندگی می‌کنید، حد و مرزها را مشخص کنید. حتما به روشنی توضیح دهید که چه کارهایی را مایل هستید انجام دهید و چه کارهایی را مایل نیستید. 
• از خودتان مراقبت کنید: افراد مبتلا به خودشیفتگی اغلب برای زیر پا گذاشتن حد و مرزها دست به دامن گسلایتینگ (gaslighting) می‌شوند؛ یعنی تلاش می‌کنند واقعیت را تحریف کنند و شما را متقاعد کنند که یک اتفاق به شکلی متفاوت از آنچه شما به یاد دارید رخ داده است. همچنین ممکن است از سر عصبانیت رفتار خشونت‌آمیز کلامی یا فیزیکی نشان دهند. حتما مراقب سلامت خودتان باشید.
• از سلامت روان خود مراقبت کنید: اگر با فرد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته زندگی می‌کنید، بهتر است خودتان هم از متخصص سلامت روان کمک بگیرید. این کار به شما کمک می‌کند با چالش‌های زندگی با این افراد بهتر کنار بیایید و احساسات منفی ناشی از آن را حل‌وفصل کنید.
• علامت‌های خطر را نادیده نگیرید: متاسفانه خطر اقدام به خودکشی در افراد خودشیفته بالا است. اگر شخص مبتلا به شخصیت خودشیفته کناره‌گیر شده یا درباره آسیب به خودش با شما صحبت می‌کند، مستقیما با او حرف بزنید و هوشیار باشید. درصورتی‌که خطر خودکشی به‌صورت جدی فرد را تهدید می‌کند با اورژانس ۱۱۵ تماس بگیرید.

---

کلام آخر دکترساینا

اختلال شخصیت خودشیفته یک نقص یا عیب شخصیتی نیست بلکه یک اختلال سلامت روان است. اگر این اختلال را دارید اقداماتی وجود دارد که می‌تواند به شما کمک کند. درست است که پذیرش این اختلال کار آسانی نیست اما نباید آن را نادیده بگیرید چراکه می‌تواند به‌طور جدی زندگی شما را مختل کند.

اگر کسی را می‌شناسید که به اختلال شخصیت خودشیفته مبتلاست، به یاد داشته باشید که اول از خودتان مراقبت کنید و بعد به او کمک کنید. گاهی اوقات بهترین کاری که می‌توانید انجام دهید تعیین مرز است. به خاطر داشته باشید که نمی‌توانید فرد مبتلا به اختلال شخصیت خودشیفته را مجبور به تغییر کنید. او باید خودش تمایل به این کار داشته باشد.

---

سوالات متداول