اختلال یادگیری یا ناتوانی یادگیری طیف وسیعی از مشکلات است که منجر می‌شود یادگیری برخی مهارت‌ها برای کودک دشوارتر شود. اختلالات یادگیری می‌تواند بر توانایی خواندن، نوشتن، محاسبه کردن، مهارت‌های اجتماعی و … تأثیر بگذارد. آشنایی با علائم اختلالات یادگیری در کودکان و شناسایی زودهنگام این اختلالات، نقش کلیدی در درمان آنها دارد.
فهرست آنچه می‌خوانید:
اختلال یادگیری چیست؟
یادگیری برخی مهارت‌های خاص برای افراد مبتلا به اختلالات یادگیری (Learning Disabilities) دشوارتر است. اختلال یادگیری از فردی به فرد دیگر متفاوت است و می‌تواند شامل مواردی مثل دشواری در یادگیری مهارت‌های تازه، برقراری ارتباط، حساب‌وکتاب مالی، خواندن، نوشتن و مراقب از خود باشد. اختلال یادگیری می‌تواند از بد تولد وجود داشته باشد یا در اثر تصادف یا ابتلا به بیماری در کودکی ایجاد شود.
اختلالات یادگیری می‌تواند بر مهارت‌های دیداری، شنیداری، خواندن، نوشتن، توانایی محاسبه و … تأثیر منفی بگذارد.
علائم اختلال یادگیری
علائم اختلالات یادگیری در افراد مختلف متفاوت است و فهرستی قطعی از علائم برای همه افراد وجود ندارد. بااین‌حال موارد زیر ممکن است از علائم اختلال یادگیری باشد:
- عدم اشتیاق به خواندن یا نوشتن
- مشکل به‌خاطر سپردن مسائل
- انجام کارها با سرعت کم
- اشکال در دنبال کردن مسیرها
- مشکل در استمرار انجام یک کار
- دشوار بودن درک ایده‌های انتزاعی
- توجه نکردن به جزئیات یا توجه بیش از حد به آنها
- مهارت‌های اجتماعی ضعیف
- بی‌نظمی
چنانچه برخی از این علائم را در کودک خود مشاهده می‌کنید، بهتر است برای اطمینان خاطر با یک روانشناس کودک مشورت کنید.
انواع اختلال یادگیری
اختلال یادگیری انواع مختلفی دارد که در ادامه به رایج‌ترین آنها می‌پردازیم:
دیسپراکسیا: اختلال هماهنگی رشدی
اختلال هماهنگی رشدی یا دیسپراکسیا (Dyspraxia) یک اختلال مغزی است که بر مهارت‌های حرکتی فرد تأثیر می‌گذارد. کودکان مبتلا به این اختلال ممکن است مشکل هماهنگی یا تعادل داشته باشند و برخی مهارت‌ها را با تأخیر یاد بگیرند. مثلاً ممکن است مراحل چهاردست‌وپا رفتن، راه رفتن، توانایی به‌تنهایی غذا خوردن یا لباس پوشیدن در این کودکان دیرتر از سایر کودکان انجام شود. با اینکه این اختلال بر بهره هوشی تأثیری ندارد، اما علائم این اختلال می‌تواند منجربه مشکلات یادگیری شود.
دیسلکسیا: اختلال خواندن
دیسلکسیا (Dyslexia) یا خوانش‌پریشی اختلال در خواندن است. افراد مبتلا به این اختلال در تشخیص صداها و ارتباط آنها با کلمات یا حروف با مشکل مواجه می‌شوند. این اختلال ناشی از مشکل در بخشی‌هایی از مغز است که مربوط به پردازش زبان می‌شود. کودکان مبتلا به دیسلکسیا بهره هوشی طبیعی دارند. اغلب این کودکان می‌توانند با برنامه‌های آموزشی خاص بر مشکل خود غلبه کنند. تشخیص به‌موقع این اختلال و دریافت به‌موقع اقدامات درمانی نقش مؤثری در بهبود این مشکل دارد.
دیسگرافیا: اختلال نوشتن
دیسگرافیا (Dysgraphia) یا نوشتارپریشی، اختلال در نوشتن است. همه‌ی کودکان در سال‌های ابتدایی مدرسه برخی مشکلات نوشتاری را نشان می‌دهند. اما اگر کودک شما مدام اشتباه یا نامفهوم می‌نویسد، ممکن است مبتلا به دیسلکسیا باشد. این اختلال در کودکان ممکن است همراه با سایر اختلالات یادگیری مانند دیسلکسیا یا اختلال بیش‌فعالی-نقص توجه باشد.
این اختلال نیز اگر در سنین کم تشخیص داده شود، با آموزش‌های خاص و کمک گرفتن از روانشناس کودکان بهبود می‌یابد. اگر کودک به اختلال بیش‌فعالی-نقص توجه نیز مبتلا باشد، درمان‌های دارویی می‌تواند به کودک کمک کند.
دیسکلکولیا: اختلال ریاضی
خیلی از کودکان در انجام تکالیف ریاضی خود با کمی مشکل مواجه می‌شوند؛ اما اگر کودک شما با اعداد مشکل دارد و نمرات ریاضی‌اش پایین است، درحالی‌که در بقیه‌ی درس‌ها نمرات خوبی می‌گیرد، ممکن است مبتلا به اختلال ریاضی باشد. اختلال یادگیری در ریاضی یا دیسکالکولیا (Dyscalculia) یک مشکل مرتبط با عملکرد مغز است که یادگیری محاسبات ساده و اولیه را برای فرد دشوار می‌کند.
برای آشنایی بیشتر می‌توانید مقاله اختلال یادگیری ریاضی را مطالعه کنید.
ابتلا به اختلال یادگیری به‌معنای بهره‌ی هوشی پایین نیست.
اختلال پردازش شنوایی
افراد مبتلا به اختلال پردازش شنوایی (Auditory Processing Disorder) در درک تفاوت‌های ظریف در صداها مشکل دارند. این مشکل ارتباطی با کاهش سطح شنوایی یا مشکل در فهم معنی کلمات ندارد. درواقع صداها از گوش به‌درستی به مغز ارسال می‌شوند؛ اما مغز نمی‌تواند این صداها را به‌شکل طبیعی پردازش کند. این اختلال معمولاً در سنین کودکی خود را نشان می‌دهد و در پسرها رایج‌تر است.
این اختلال می‌تواند یادگیری کودک را به‌تعویق بیندازد؛ درنتیجه این کودکان اغلب در مدرسه نیاز به کمک بیشتری دارند.
اختلال پردازش بینایی
شخص مبتلا به اختلال پردازش بینایی (Visual Processing Disorder) ارتباطی با قدرت بینایی خود ندارد. فرد ممکن است دید کامل داشته باشد و چشم‌ها تصاویر را به‌درستی به مغز ارسال می‌کنند؛ اما مغز در تفسیر این اطلاعات با مشکل مواجه می‌شود و در تفسیر اطلاعات بصری مشکل دارد. این افراد در درک پیش‌زمینه از پس‌زمینه، درک شکل، اندازه و موقعیت اشیاء با مشکل مواجه می‌شوند و نمی‌توانند آنچه را که می‌بینند به‌درستی یا به‌سرعت درک کنند.
ممکن است این افراد نتوانند برخی علائم، حروف الفبا، کلمات، عکس‌ها یا رنگ‌ها را به‌درستی از هم تمایز دهند.
اختلال پردازش زبانی
افراد مبتلا به اختلال پردازش زبان (Language Processing Disorder) در دریافت، تشخیص و درک زبان با مشکل مواجه‌اند و ممکن است معنای شوخی‌ها را سخت متوجه شوند. همچنین ممکن است در به بیان آوردن افکار خود مشکل داشته باشند. این افراد ممکن است در مهارت‌های نوشتاری ضعیف باشند یا هنگام صحبت کردن نتوانند کلمات را به‌خوبی به‌خاطر آورند.
علت اختلال یادگیری
مکانیسم بسیاری از اختلالات یادگیری هنوز به طورکامل شناسایی نشده است؛ اما به‌نظر می‌رسد عوامل مختلف ژنتیکی و محیطی در ایجاد این اختلالات نقش دارند:
- سابقه خانوادگی و ژنتیک: وجود سابقه‌ی اختلال یادگیری در خانواده، خطر ابتلا به اختلال یادگیری را افزایش می‌دهد.
- خطرات طی دوران جنینی: مواجهه‌ی جنین با الکل و مواد، زایمان زودرس و وزن بسیار پایین هنگام تولد با اختلالات یادگیری مرتبط‌اند.
- آسیب‌های روانی: آسیب‌های روانی یا قرار گرفتن در معرض سوءاستفاده در اوایل کودکی، ممکن است بر رشد مغز تأثیر گذارد و خطر ابتلا به اختلاات یادگیری را افزایش دهد.
- آسیب‌های جسمی: آسیب به سر یا عفونت‌های سیستم عصبی ممکن است در بروز اختلال‌های یادگیری نقش داشته باشد.
- آلودگی‌های محیطی: قرارگیری در معرض سطوح بالایی از سموم مانند سرب می‌تواند منجربه افزایش خطر ابتلا به اختلال‌های یادگیری شود.
نشانه های اولیه اختلالات یادگیری
توجه به نشانه‌های رشدی فرزند شما اهمیت بسیاری دارد. دانستن علائم اولیه‌ی اختلالات یادگیری به والدین کمک می‌کند هرچه سریع‌تر اقدامات درمانی و مداخله‌ای لازم را برای فرزند خود دریافت کنند. تأخیر در آغاز به راه رفتن یا صحبت کردن، یا مشکل در برقراری ارتباط با دیگران می‌تواند در کودکان کم‌سن نشانه‌‌ای از وجود یک اختلال یادگیری باشد.
تشخیص اختلالات یادگیری
اختلالات یادگیری هرچه زودتر تشخیص داده شوند، نتایج بهتری در مداخلات درمانی مشاهده می‌شود. البته تشخیص این اختلالات گاهی می‌تواند دشوار باشد؛ چراکه هیچ فهرست قطعی و مشخصی برای علائم این اختلالات وجود ندارد و نشانه‌ها از کودکی به کودک دیگر متفاوت است. همچنین برخی کودکان ممکن است مشکل خود را پنهان کنند. دراین‌حالت ممکن است شما فقط ببینید که فرزندتان مدام از تکالیف مدرسه شکایت دارد یا مایل نیست به مدرسه برود.
بااین‌حال، علائم زیر می‌توانند دلالت بر وجود یک اختلال یادگیری داشته باشند:
- عدم علاقه به خواندن یا نوشتن
- دشواری در به‌خاطر سپردن چیزها
- کار کردن با سرعت پایین
- دشواری در انجام دستورالعمل‌ها
- دشواری در متمرکز ماندن روی یک کار خاص
- دشواری در فهم ایده‌های انتزاعی
- عدم توجه به جزئیات یا توجه بیش‌ازحد به جزئیات
- مهارت‌های اجتماعی ضعیف
- قطع کردن دیگران
- رفتارهای تداخلگرانه
اگر به وجود یک اختلال یادگیری در فرزند خود مشکوک‌اید با یک روانشناس کودک مشورت کنید. روانشناس با انجام آزمون‌ها و ارزیابی‌های مختلف، مشکل فرزند شما را تشخیص می‌دهد.
سایر اختلالاتی که بر یادگیری کودک اثر می‌گذارند
مشکلات کودکان در مدرسه، همیشه ناشی از اختلال یادگیری نیست. اضطراب، افسردگی، حوادث استرس‌زا، ضربه عاطفی و سایر شرایط مؤثر بر تمرکز، یادگیری را به مشکلی بزرگ تبدیل می‌کنند! همچنین اختلالاتی مانند ADHD و اوتیسم گاهی به طور همزمان در یک فرد بروز پیدا کرده و یا با ناتوانی‌های یادگیری اشتباه گرفته می‌شوند:
ADHD
اگرچه اختلال بیش‌فعالی همراه با نقص توجه (Attention deficit hyperactivity disorder)، به عنوان یک نوع اختلال یادگیری در نظر گرفته نمی‌شود، اما قطعاً می‌تواند یادگیری را نیز مختل کند؛ زیرا کودکان بیش فعال معمولاً در نشستن، حفظ تمرکز، پیروی از دستورات، نظم و ترتیب و انجام تکالیف مشکلاتی خواهند داشت.
اوتیسم (Autism)
مشکل یادگیری مهارت‌های آکادمیک، می‌تواند ناشی از ناهنجاری‌های تکاملی رشد مانند اوتیسم یا سندرم آسپرگر (Asperger) باشد. کودکان مبتلا به اختلالات زیرمجموعه اوتیسم، ممکن است در برقراری ارتباط، درک زبان بدن، یادگیری مهارت‌های اساسی، دوست‌یابی و برقراری ارتباط چشمی، مشکل داشته باشند.
اقدامات درمانی هرچه زودتر آغاز شوند اثربخشی بهتری خواهند داشت.
روش‌های درمان اختلال یادگیری
مداخله‌ی زودهنگام برای کودکان مبتلا به اختلال یادگیری حیاتی است؛ چراکه مشکل آنها به‌مرور زمان بزرگتر می‌شود. همچنین کودکانی که یکی از انواع اختلالات یادگیری را دارند، ممکن است اضطراب، افسردگی، کمبود اعتمادبه‌نفس، خستگی مزمن و ازدست‌دادن انگیزه را نیز تجربه کنند.
درمان اختلال یادگیری بستگی به نوع اختلال دارد. معمولاً راه‌های زیر برای بهبود شرایط کودک مبتلا به اختلال یادگیری توصیه می‌شود:
- دریافت کمک بیشتر: مثلاً یک آموزگار ریاضی یا روخوانی و … می‌تواند به فرزند شما تکنیک‌های بهبود مهارت را آموزش دهد.
- استفاده از برنامه‌های آموزشی خاص: برخی مدارس یا مراکز خاص، خدمات آموزشی ویژه‌ای به کودکان دچار اختلالات یادگیری ارائه می‌کنند.
- استفاده از تسهیلات: این تسهیلات می‌تواند شامل تخصیص زمان اضافه برای انجام تکالیف یا آزمون‌ها، نشستن نزدیک معلم، استفاده از تجهیزات کامپیوتری یا استفاده از کتاب‌های صوتی باشد.
- تراپی: مثلاً کاردرمانی به بهبود مهارت‌های حرکتی در کودکانی که مشکل نوشتن دارند کمک می‌کند. یا گفتار-زبان درمانی می‌تواند به بهبود مهارت‌های زبانی کمک کند.
- دارودرمانی: استفاده از دارو نیز می‌تواند برای بهبود مشکلات جانبی مانند افسردگی یا اضطراب شدید به کار رود. همچنین دارو در کودکان مبتلا به ADHD در بهبود تمرکز کودکان در مدرسه نقش دارد.
- طب‌های مکمل و جایگزین: البته پژوهش‌ها در این زمینه هنوز کامل نیست؛ اما ممکن است رژیم غذایی و استفاده از ویتامین‌ها در بهبود برخی از انواع اختلال یادگیری نقش داشته باشد.
برنامه‌ی درمانی فرزند شما احتمالاً به‌مرور زمان تغییر می‌کند. اگر بهبودی در وضعیت فرزند شما دیده نمی‌شود، می‌توانید از درمانگر بخواهید برنامه‌ی درمانی را تغییر دهد.
به فرزند خود با زبان ساده یاد دهید که این خدمات اضافه، چه کمکی به او می کنند. بر نقاط قوت فرزندتان تمرکز کنید. او را تشویق کنید علایقش را دنبال کند.
نقش والدین در مدیریت اختلال یادگیری کودکان
تمام کودکان نیاز به عشق، دلگرمی و حمایت دارند؛ و این عشق و حمایت و دلگرمی مخصوصاً به کودکان دچار اختلال‌های یادگیری کمک می‌کند اعتمادبه‌نفس بهتری پیدا کنند.
به‌یاد داشته باشید که شیوه‌ی رفتار شما و پاسخی که به چالش‌ها می‌دهید، تأثیر بزرگی بر فرزند شما دارد. رویکرد مثبت شما قرار نیست مشکلات مرتبط با اختلال یادگیری را حل کند؛ بلکه قرار است به کودک شما این امید و اعتماد را بدهد که اوضاع به‌مرور بهتر می‌شود و او در نهایت می‌تواند موفق شود.
- شما می‌توانید نقش فعالی در روند آموزش فرزندتان داشته باشید. نیازهای کودکتان و همچنین امکانات آموزشی را که به فرزند شما کمک می‌کند بشناسید و تلاش کنید این امکانات برای فرزندتان فراهم شود.
- بهترین راه یادگیری را برای کودک خود شناسایی کنید. برخی کودکان با دیدن یا خواندن بهتر یاد می‌گیرند، برخی با شنیدن و برخی با انجام دادن.
- به فرزند خود یاد دهید موفقیت در زندگی مهم‌تر از موفقیت فقط در مدرسه است؛
- نکات قوت و ضعف کودک خود را شناسایی کنید.
- کودک خود را تشویق کنید با بزرگسالان مبتلا به اختلال یادگیری صحبت کنند.
- بر فعالیت‌هایی تمرکز کنید که در حیطه‌ی توانایی فرزند شماست.
- به فرزند خود کمک کنید توانایی‌هایش را گسترش دهد.
- پیش‌قدم باشید؛ به فرزند خود کمک کنید بتواند فعالانه تصمیم بگیرد و مسئولیت انتخاب‌هایش را به‌عهده بگیرد.
- با کودک خود درباره‌ی حل مشکلات صحبت کنید و تجربیات خود را برای حل مشکلات در اختیارش بگذارید.
- از کودک خود بپرسید که با مشکلات چطور مواجه می‌شود؟ چه احساسی نسبت به مشکلات دارد؟
- اگر کودک شما در تصمیم‌گیری مشکل دارد، تلاش کنید برخی راه‌های امن را پیش رویش بگذارید.
- با کودک خود درباره‌ی مشکلات مختلف، راهکارهای احتمالی و عواقب آنها بحث کنید.
- استقامت را به کودک خود یاد دهید. کودکان دچار اختلال یادگیری احتمالاً باید بیشتر از دیگران تلاش کنند.
- مهارت تعیین اهداف واقع‌بینانه برای موفقیت در زندگی ضروری است. همچنین به کودک خود کمک کنید یاد بگیرد اهداف خود را با تغییر در شرایط محیطی هماهنگ کند.
- به کودک خود یاد دهید چه زمانی درخواست کمک کند.
- به کودک خود کمک کنید روابط خوبی با دیگران بسازد.
- مهارت‌های کنترل استرس را به فرزند خود آموزش دهید.
- سبک زندگی سالم را به فرزند خود آموزش دهید؛
- فعالیت بدنی منظم نه‌تنها برای سلامت جسم، بلکه برای سلامت ذهن و روح نیز مفید است. کودک خود را تشویق به بازی و ورزش کنید.
- کودکان نسبت به بزرگسالان به خواب بیشتری نیاز دارند. اطمینان حاصل کنید که فرزند شما خواب کافی دارد.
- رژیم غذایی سالم و مغذی به رشد و توسعه‌ی کودک شما کمک می‌کند.
- مراقب خود نیز باشید و خود را فراموش نکنید. اگر خسته و مضطرب باشید یا از نظر عاطفی تحلیل بروید، نمی‌توانید به فرزند خود کمک کنید. همسر، دوستان و سایر اعضای خانواده می‌توانند در این مسیر به شما کمک کنند. تغذیه‌ی مناسب داشته باشید، روابط اجتماعی خود را حفظ کنید و از روانشناسان و گروه‌های حمایتی کمک بگیرید.
کلام آخر دکتر ساینا
هرچه زودتر اقدامات درمان اختلال یادگیری آغاز شوند، نتیجه‌ی بهتری حاصل می‌شود. به علائم کودک خود در سنین پیش از دبستان دقت کنید. اگر فرزند شما در انجام برخی مهارت‌ها نسبت به همسالان خود کُندتر است، با یک روانشناس کودک مشورت کنید. برای صحبت با بهترین متخصصان روانشناس کودک می‌توانید از سامانه دکترساینا مشاوره آنلاین بگیرید.