زایمان اپیدورال یا زایمان بدون درد چیست و چه عوارضی دارد؟

تولد فرزند به روش زایمان طبیعی یکی از شیرین‌ترین لحظات زندگی هر مادری است؛ اما این تجربه شیرین با درد زیادی همراه بوده و برای خیلی از خانم‌ها اضطراب‌آور است. روش‌های مختلف زایمان بدون درد مثل زایمان اپیدورال به خانم‌هایی که قصد زایمان طبیعی دارند کمک می‌کنند تا هم از فرایند زایمان خود لذت ببرند و هم درد و اضطراب کمتری را تجربه کنند.

البته این روش برای همه افراد مناسب نیست و می‌تواند عوارضی را برای فرد به همراه داشته باشد. در این مقاله درباره زایمان اپیدورال، روش‌های انجام و عوارض احتمالی آن صحبت می‌کنیم.

زایمان اپیدورال روشی برای تجربه زایمان طبیعی با درد کمتر است. به گفته جامعه متخصصان بیهوشی آمریکا، در زایمان اپیدورال به شما مواد بی‌حسی تزریق می‌شود که می‌تواند از ناحیه ناف تا بالای پا را بی‌حس کند. در این روش شما در سرتاسر زایمان خود هوشیارید و فشار را حس می‌کنید. توانایی احساس فشار در مرحله دوم زایمان به شما کمک می‌کند تا بتوانید در زمان لازم فشار وارد کنید تا نوزاد متولد شود.

زایمان طبیعی بدون درد یا زایمان اپیدورال چیست؟

در طول زایمان طبیعی اپیدورال، داروی بی‌حسی به قسمت اپیدورال نخاع (خارجی‌ترین قسمت آن) تزریق می‌شود تا فرد درد زایمان را احساس نکند. داروهای اپیدورال جایگزین مناسبی برای بی‌هوشی عمومی در بعضی از فرایندهای پزشکی هستند.

بی‌حسی اپیدورال چگونه انجام می‌شود؟

نخاع انسان پل ارتباطی بین اعصاب سراسر بدن با مغز است. وقتی زمین می‌خوریم یا دست خود را می‌بُریم، اعصاب ناحیه آسیب‌دیده پیام درد را از طریق نخاع به مغز می‌فرستند و پاسخ آن را دریافت می‌کنند.

داروی بی‌حسی اپیدورال، به‌صورت موقتی بخشی از این پل ارتباطی را مسدود می‌کند. بسته به ناحیه‌ای از نخاع که پزشک آن را بی‌حس کرده است، دیگر پیام‌های درد از نواحی مشخصی از بدن به مغز ارسال نمی‌شوند.

تزریق اپیدورال چگونه انجام می‌شود؟

• قبل از تزریق داروی اپیدورال، سرمی وصل می‌شود که از طریق آن در طول زایمان مایعات لازم به بدنتان تزریق می‌شوند.
• سپس از شما خواسته می‌شود روی سمت چپ بدن خود بخوابید یا در حالت نشسته قرار بگیرید و کمر خود را خم کنید. وضعیت قرارگیری بدن برای کاهش عوارض و افزایش اثربخشی داروی اپیدورال مهم است.
• برای پیشگیری از عفونت، ناحیه تزریق ضدعفونی می‌شود. سپس داروی بی‌حسی موضعی به قسمت کوچکی از پایین کمر و اطراف ستون مهره‌ها تزریق می‌شود.
• بعد از تزریق داروی بی‌حسی موضعی، سرنگ مخصوصی وارد ناحیه بی‌حس می‌شود. از طریق این سرنگ، سوند مخصوص اپیدورال وارد شده و بعد سرنگ خارج می‌شود. از طریق این سوند در طول زایمان داروی مخصوص بی‌حسی ایپیدورال وارد بدن می‌شود.
• سوند روی کمر چسبانده می‌شود تا در طول زایمان از بدن خارج نشود.
• ·       ۱۰ الی ۲۰ دقیقه بعد از تزریق دوز اول دارو، اثر بی‌حسی آن ظاهر شده و اعصاب رحم بی‌حس می‌شوند.

داروی بی‌حسی اپیدورال در زایمان طبیعی، از طریق سرنگ مخصوصی وارد قسمت پایینی کمر و اطراف ستون فقرات می‌شود.

در چه مقطعی از زایمان می‌توانم تزریق اپیدورال دریافت کنم؟

اگرچه در هر مقطعی از زایمان می‌توان تزریق اپیدورال را انجام داد؛ اما معمولاً این کار نزدیک به زمان تولد نوزاد انجام نمی‌شود. همچنین تزریق اپیدورال به میزان بازشدن دهانه رحم هم بستگی ندارد؛ بنابراین چه دهانه رحم یک سانتی‌متر باز شده باشد و چه ده سانتی‌متر، درصورت‌نیاز تزریق انجام می‌شود.

بی‌حسی اپیدورال چقدر باقی می‌ماند؟

تا وقتی در روند زایمان قرار دارید، دارو به‌صورت مداوم از طریق سوند تزریق می‌شود و اثر بی‌حسی آن باقی می‌ماند. بعد از توقف تزریق هم تا حدود دو ساعت اثر بی‌حسی باقی می‌ماند و بعد کم‌کم از بین می‌رود.

آیا در زمان زایمان اپیدورال فرد خواب است؟

در طول زایمان اپیدورال کاملاً هوشیارید و فشار زایمان را هم احساس می‌کنید.

چه داروهایی در زمان زایمان اپیدورال تزریق می‌‌شوند؟

برای زایمان اپیدورال اغلب ترکیبی از داروهای مسکن و بی‌حسی به فرد تزریق می‌شوند. داروی بی‌حسی اپیدورال را ممکن است با داروهای آرام‌بخشی مثل اپی‌نفرین، فنتالین، مورفین و کلونیدین ترکیب کنند تا هم فشار خون مادر کنترل شود و هم اثر بی‌حس‌کننده اپیدورال بیشتر شود. همچنین درصورتی‌که فشارخون در طول زایمان خیلی زیاد یا خیلی کم شود، داروهای کنترل فشار با سرم به مادر تزریق می‌شوند.

انواع زایمان اپیدورال

انواع زایمان اپیدورال بر اساس نحوه تزریق دارو عبارت‌اند از:

تقسیم‌بندی کلی

• اپیدورال معمولی (با کاتتر): در اپیدورال معمولی ترکیبی از داروی بی‌حسی و آرام‌بخش از طریق سوند و به کمک یک سرنگ یا پمپ وارد ناحیه اپیدورال می‌شود. در این روش سوند در طول زایمان داخل نخاع باقی می‌ماند تا هر زمان لازم بود دارو از طریق آن تزریق شود.
• اپیدورال- اسپینال (CSE): در این روش داروهای مسدودکننده نخاعی همراه با داروی اپیدورال به داخل مایع نخاع تزریق می‌شوند. داروهای مسدودکننده نخاعی خیلی سریع و بدون اینکه باعث بی‌حسی بدن شوند درد را کاهش می‌دهند. ترکیب این داروها با دوز پایین داروی اپیدورال باعث می‌شود بی‌حسی پایین‌تنه شدید نباشد و فرد انعطاف کافی را برای حرکت‌کردن داشته باشد.

رایج‌ترین انواع تزریق اپیدورال برای زایمان کدام است؟

خیلی از مادران بی‌حسی کامل و نداشتن تحرک کافی ناشی از تزریق اپیدورال را دوست ندارند و ترجیح می‌دهند کمی درد را تحمل کنند. به‌همین‌دلیل روش‌های مختلف تزریق اپیدورال توسط پزشکان انجام می‌شود که به کمک آن‌ها می‌توان میزان درد و تحرک مادر را در طول زایمان مدیریت کرد.

• اپیدورال مداوم: در این روش دارو به‌صورت مداوم از طریق یک پمپ به نخاع تزریق می‌شود.
• اپیدورال متناوب: در این روش هر زمان که مادر نیاز داشته باشد، دارو تزریق می‌شود.
• اپیدورال ترکیبی: در این روش ترکیبی از داروهای مسکن و بی‌حسی تزریق می‌شود.
• اپیدورال تحت کنترل مادر: در این روش صفحه کامپیوتری روبروی مادر قرار دارد که مقدار داروی تزریقی روی آن مشخص شده است. فرد با فشاردادن یک دکمه می‌تواند مقدار تزریق داروی اپیدورال را کنترل کند.
• شیوه‌های تازه اپیدورال: ازآنجاکه خیلی از مادران دوست دارند علاوه‌بر کنترل درد، بتوانند در طول زایمان توان حرکت هم داشته باشند، روش‌های تازه‌ای مثل «اپیدورال گردشی» ابداع شده‌اند. در این روش می‌توانید با وجود تزریق داروی بی‌حسی، بایستید، زانو بزنید، نرمش کنید و حتی به کمک یک همراه قدم بزنید.
• بی‌دردی نخاعی: در این روش مقدار کمی داروی آرام‌بخش به‌طورمستقیم به داخل مایع نخاعی تزریق می‌شود. این روش فقط با تسکین درد روند زایمان را ساده‌تر می‌کند؛ بنابراین بی‌حسی انجام نمی‌شود و می‌توانید با کمک همراه خود بنشینید، نرمش کنید یا دوش بگیرید.
• اپیدورال با دوز پایین: در این روش داروی اپیدورال در دوز خیلی کم همراه با داروی آرام‌بخش تزریق می‌شود. تزریق این داروها به مادرانی که از روند زایمان خسته شده‌اند کمک می‌کند تا کمی استراحت کنند و دوباره برای زور زدن آماده شوند.

پزشکان می‌توانند با کاهش دوز داروی اپیدورال و ترکیب آن با داروهای آرام‌بخش، هم درد مادر را کاهش دهند و هم اثر بی‌حسی ناشی از داروی اپیدورال را کم کنند. با این کار امکان راه‌رفتن، ایستادن و نرمش‌کردن هم در حین زایمان وجود خواهد داشت.

فواید زایمان اپیدورال چیست؟

داروهای اپیدورال مزایای زیادی دارند؛ از جمله این مزایا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تاثیر زیادی در کاهش درد زایمان دارند.
• معمولاً بی‌خطرند.
• با وجود بی‌حسی امکان حرکت‌کردن در تخت و زور زدن را از بین نمی‌برند.
• در زایمان‌های طولانی به مادر کمک می‌کنند تا استراحت کند.
• در زایمان سزارین به مادر کمک می‌کنند تا در طول جراحی بیدار بماند.
• امکان تزریق آن‌ها در هر مقطعی از زایمان وجود دارد.

میزان درد بعد ازبین‌رفتن بی‌حسی زایمان اپیدورال چقدر است؟

بعد از اینکه اثر بی‌حسی داروی اپیدورال از بین می‌رود، انقباض شکم، درد واژن ناشی از زایمان، سردرد و همچنین کمی درد و کبودی در ناحیه تزریق خواهید داشت که ممکن است یک الی دو روز ادامه داشته باشد. احساس مورمورشدن پوست هم تا چند ساعت بعد از زایمان اپیدورال طبیعی است.

آیا زایمان اپیدورال روشی ایمن است؟

به‌طورکلی زایمان اپیدورال روش بی‌خطری است. در طول زایمان اپیدورال پزشکان و پرستاران دائماً علائم حیاتی و شرایط شما و جنین را کنترل می‌کنند تا مشکل خاصی برای‌تان ایجاد نشود.

آیا اپیدورال شانس زایمان سزارین را افزایش می‌دهد؟

عوامل مختلفی مثل اندازه و موقعیت نوزاد یا مشکلات مختلفی مثل کندی سرعت زایمان نقش بیشتری در نیاز به سزارین دارند و شواهد علمی کافی درباره تاثیر اپیدورال در افزایش احتمال آن وجود ندارد. برعکس، استفاده از اپیدورال می‌تواند موقعیت استراحت کافی را برای شما فراهم کند و باعث شود فاز اول زایمان سریع‌تر پیش برود.

از طرفی استفاده از اپیدورال ممکن است باعث شود در فاز دوم زایمان انقباض‌ها را کمتر احساس کنید؛ این موضوع ممکن است باعث کندتر شدن روند زایمان و نیاز به ابزارهای کمکی (مثل وکیوم) برای به‌دنیاآوردن نوزاد شود. به‌همین‌دلیل ممکن است با نزدیک‌شدن به اتمام زایمان، پزشک داروی کمتری را به شما تزریق کند تا انقباض‌ها را راحت‌تر احساس کنید و بتوانید برای به دنیا آوردن نوزاد زور بزنید.

آیا بی‌حسی اپیدورال باعث آسیب به اعصاب می‌شود؟

هرچند عواملی مثل آسیب‌دیدن عصب با سرنگ یا سوند، لخته‌شدن خون، عفونت و کمبود خون می‌توانند باعث آسیب اعصاب شوند؛ اما احتمال آسیب‌دیدن شدید و دائمی اعصاب به دلیل بی‌حسی اپیدورال خیلی کم است.

خیلی اوقات آسیب اعصاب موقتی است و فقط باعث بی‌حسی جزئی در محل تزریق می‌شود. در این شرایط ممکن است در نقاط دیگری از بدن هم درد یا ضعف عضلات احساس کنید. این علائم معمولاً بعد از گذشت چند روز تا چند هفته، بهبود پیدا می‌کنند.

زایمان اپیدورال چه عوارضی دارد؟

مثل هر داروی دیگری، داروهای اپیدورال هم ممکن است در برخی افراد همراه با عوارض باشند.

عوارض زایمان اپیدورال برای نوزاد 

داروی اپیدورال بیشتر در ناحیه نخاع می‌چرخد و مقدار کمی از آن به جریان خون مادر و جفت می‌رسد؛ به‌همین‌دلیل این روش هیچ آسیبی به نوزادتان نمی‌رساند. البته ممکن است تغییر فشار خون در اثر استفاده از دارو به‌طور غیرمستقیم روی فشار خون و ضربان قلب جنین اثر بگذارد.

عوارض زایمان اپیدورال برای مادر

از جمله عوارض احتمالی اپیدورال برای مادر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افت فشارخون
• کمردرد
• بی‌حسی یک‌طرفه یا بی‌تاثیربودن دارو و نیاز به تزریق دوباره اپیدورال
• مشکل در دفع ادرار حین تزریق
• احساس سنگینی یا مورمورشدن پاها حین زایمان
• خونریزی و کبودی محل تزریق
• حالت تهوع و استفراغ
• ضعف و سرگیجه
• سردرد
• تب و لرز
• احساس سبکی سر
• خارش پوست
• حساسیت به داروی اپیدورال
• بی‌اختیاری ادرار
• بی‌حس شدن موقت پاها

از جمله عوارض خیلی نادر اپیدورال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• لخته‌شدن خون در نخاع
• عفونت نخاع و مغز
• آسیب اعصاب

عوارض ناشی از زایمان اپیدورال موقتی هستند و بعد از اینکه تاثیر دارو از بین برود، بهبود پیدا می‌کنند. این داروها به میزان خیلی کمی وارد خون می‌شوند؛ بنابراین تاثیر منفی مستقیمی روی جنین ندارند.

سردرد نخاعی ناشی از بی‌حسی اپیدورال

یکی از عوارض نادر بی‌حسی ایپدورال سردرد است که در کمتر از ۱ درصد افراد ایجاد می‌شود. سردرد نخاعی در مواردی اتفاق می‌افتد که سرنگ اپیدورال بیش‌ازحد معمول وارد نخاع شده و مایع نخاعی از آن خارج شده باشد. خروج مایع از نخاع روی اعصاب و بافت‌های مغز اثر می‌گذارد و باعث سردرد می‌شود.

سردرد نخاعی را ممکن است در قسمت جلو یا پشت سر و نزدیک به گردن خود احساس کنید. این نوع سردرد شدید است و با ایستادن و نشستن بدتر و با درازکشیدن بهتر می‌شود. سردرد بعد از زایمان اپیدورال معمولاً طی ۲۴ ساعت اول بعد از تولد نوزاد ایجاد می‌شود و اکثر مواقع بعد از یک هفته خودبه‌خود خوب می‌شود.

برای درمان سردرد نخاعی، استراحت کافی، نوشیدن آب زیاد و مصرف داروی مسکن توصیه می‌شود. اگر سردرد خودبه‌خود بهبود پیدا نکند، پزشک تزریق خون اپیدورال را انجام می‌دهد. در این روش درمانی مقدار کمی از خون فرد داخل حفره ایجادشده در اثر بی‌حسی اپیدورال تزریق می‌شود. لخته خون ایجادشده حفره را می‌پوشاند و باعث برگشت فشار مایع نخاعی به حالت طبیعی و بهبود سردرد می‌شود.

اقدامات و آمادگی های لازم برای زایمان اپیدورال چیست؟

تزریق داروی اپیدورال نیاز به آمادگی خاصی ندارد. تنها نکته مهم این است که حین تزریق دارو (که ممکن است حدود ۱۰ دقیقه طول بکشد.) باید کاملاً ثابت و بدون‌حرکت باشید تا پزشک بتواند تزریق دارو را در محل درست انجام دهد.

ازآنجا‌که تزریق اپیدورال با بعضی داروها تداخل دارد، باید از قبل با پزشک درباره داروهای مصرفی خود صحبت کنید. همچنین ممکن است در طول زایمان با داروی اپیدورال اجازه غذاخوردن داده نشود.

چه زمانی باید زایمان اپیدورال را انتخاب کرد؟

شما ممکن است به دلایل شخصی ترجیح دهید زایمان اپیدورال را انتخاب کنید تا درد نداشته باشید. البته در برخی موارد که مادر مشکل خاصی دارد و باید زایمان سزارین انجام شود برای کاهش درد ناشی از جراحی، اپیدورال انجام می‌شود.

بی‌حسی اپیدورال برای چه افرادی ممنوع است؟

تحت شرایط زیر زایمان اپیدورال انجام نمی‌شود:

مصرف برخی داروهای خاص

برخی داروها (مثل داروهای رقیق‌کننده خون) با داروی اپیدورال تداخل دارند.

مشکل فشارخون

اگر تعداد پلاکت‌های خون در فرد کم باشد یا مشکلات دیگری داشته باشد که فشارخون او را تحت‌تاثیر قرار داده باشد، انجام اپیدورال می‌تواند خطرناک باشد.

مشکلات جسمی

گاهی به دلایلی مثل چاقی یا ناهنجاری‌های فیزیکی (مثل انحراف ستون فقرات) پزشک نمی‌تواند محل درست تزریق اپیدورال را پیدا کند. در این شرایط زایمان اپیدورال امکان‌پذیر نیست.

خونریزی شدید

زایمان اپیدورال می‌تواند باعث افت فشارخون شود. در افرادی که خونریزی شدید دارند به دلیل خطر افت شدید فشار، اپیدورال انجام نمی‌شود.

عفونت پوستی در ناحیه کمر

اگر کمر دچار عفونت شده باشد، به دلیل احتمال پخش‌شدن آن به نخاع و سایر قسمت‌های بدن و خطر آسیب‌دیدگی شدید، اپیدورال انجام نمی‌شود.

محدودیت‌های پزشک

در برخی بیمارستان‌ها قوانینی درباره زمان استفاده از داروی اپیدورال وجود دارد. برای مثال ممکن است برخی پزشکان تا وقتی که دهانه رحم مادر به‌اندازه ۴ سانتی‌متر باز نشده است اجازه اپیدورال را ندهند. همچنین ممکن است بعد از بازشدن دهانه رحم به اندازه مشخصی نیز (مثلاً ۱۰ سانتی‌متر یا اصطلاحاً فول) دیگر اجازه تزریق اپیدورال را ندهند.

درصورتی‌که داروی رقیق‌کننده خون (مثل هپارین و وارفارین) مصرف می‌کنید، قبل از زایمان اپیدورال پزشک خود را در جریان بگذارید.

تفاوت بین بی‌حسی اسپاینال و اپیدورال در زایمان

ستون مهره‌ها و اعصاب ما درون لوله درازی به نام «کیسه دورال» (کیسه تکال) قرار دارند که با مایع نخاعی پر شده است. فضای اطراف ستون مهره‌ها «ناحیه اپیدورال» نام دارد که ریشه‌های اعصاب، بافت‌ها، چربی و رگ‌های خونی در آن قرار دارند.

در بی‌حسی اسپاینال، داروی بی‌حسی به‌طور مستقیم به داخل کیسه حاوی مایع نخاعی تزریق می‌شود؛ اما در بی‌حسی اپیدورال، دارو به ناحیه خارجی اطراف نخاع (اپیدورال) تزریق می‌شود.

مراقبت های بعد از زایمان اپیدورال 

مراقبت‌های بعد از زایمان اپیدورال تفاوت چندانی با زایمان طبیعی بدون اپیدوارل ندارد. با انجام مراقبت‌های زیر، می‌توانید احتمال ایجاد عوارض پس از زایمان را کمتر کنید.

بهداشت

• تمیز نگه‌داشتن ناحیه پرینه (بین واژن و مقعد) و محل تزریق اپیدورال برای پیشگیری از عفونت
• تعویض به‌موقع نوار بهداشتی
• شستن مداوم دست‌ها
• خشک‌کردن واژن با حرکات ضربه‌ای آرام از جلو به عقب
• عدم استفاده از تامپون و کاپ قاعدگی

تغذیه

مصرف مواد غذایی سالم و مقوی مثل غلات کامل، سبزی، میوه و پروتئین به بدن کمک می‌کند تا سلامت خود را به دست آورد. همچنین توصیه می‌شود بعد از زایمان (به‌خصوص درصورتی‌که شیرده هستید) آب زیادی بنوشید.

رانندگی

رانندگی بعد از زایمان طبیعی از زمانی که فرد درد نداشته باشد و اثر بی‌حسی داروها از بین رفته باشد امکان‌پذیر است. افرادی که زایمان سزارین انجام داده‌اند بهتر است حداقل دو هفته صبر کنند.

برگشت به کار

بهتر است بعد از زایمان حداقل شش هفته در خانه استراحت کنید.

فعالیت‌های روزمره

بلندکردن اجسام سنگین بعد از زایمان (به‌خصوص در سزارین) خطرناک است. به‌همین‌دلیل بهتر است برای انجام فعالیت‌های روزمره خود تا زمان بهبود کامل از نزدیکان‌تان کمک بگیرید.

استراحت کافی

طی روزهای ابتدایی بعد از زایمان اپیدورال، احتمال بروز سردرد و کمردرد وجود دارد. در این روزها بهتر است راه‌رفتن یا بالاوپایین‌رفتن از پله‌ها به حداقل برسد. برای پیشگیری از تشدید سردرد بهتر است در حالت درازکش قرار بگیرید.

آیا بلافاصله بعد از زایمان اپیدورال می‌توانم راه بروم؟

ازبین‌رفتن تاثیر داروی اپیدورال چند ساعت طول می‌کشد؛ بنابراین دلیل بی‌حسی پاها، بلافاصله بعد از زایمان نمی‌توانید راه بروید.

چه بیمارستان‌هایی زایمان بدون درد یا اپیدورال انجام می‌دهند؟

در خیلی از بیمارستان‌های خصوصی و دولتی زایمان اپیدورال انجام می‌شود. البته تزریق اپیدورال در بیمارستان‌ها به نظر پزشک و شرایط مادر بستگی دارد. برای اینکه از امکان تزریق اپیدورال، هزینه‌ها و پوشش بیمه‌ای آن مطلع شوید، باید به پزشک خود و بیمارستانی که قرار است در آن زایمان را انجام دهید مراجعه کنید.

کلام آخر دکترساینا

در طول زایمان اپیدورال داروی بی‌حسی داخل فضای خارجی نخاع تزریق می‌شود و به مادر کمک می‌کند تا در عین اینکه فرایند زایمان و فشارهای آن را احساس می‌کند، درد نداشته باشد. همچنین ممکن است همراه با داروی اپیدورال، داروهای مسکن هم تزریق شوند تا اثر داروی بی‌حسی تقویت شود.  انتخاب این روش توسط پزشک به عوامل مختلفی مثل وضعیت سلامت مادر و جنین، میزان بازشدن دهانه رحم و داروهای مصرفی او بستگی دارد.

جدول خلاصه مقاله

سوالات متداول