اختلال شخصیت ضداجتماعی (ASPD) چیست؟ از علائم تا درمان

زمانی‌که صحبت از اختلال شخصیت ضداجتماعی می‌شود، بسیاری از ما به مجرمین و افرادی فکر می‌کنیم که به‌راحتی قانون را زیر پا می‌گذارند و به دیگران آسیب جدی می‌زنند. “هیتلر” یکی از شناخته‌شده‌ترین شخصیت‌های تاریخی است که گفته می‌شود به اختلال شخصیت ضداجتماعی مبتلا بوده. شخصیت‌های ترسناک دیگری مثل “جفری دامر” و “تد باندی”، دو تن از بی‌رحم‌ترین قاتلین سریالی دنیا نیز شخصیت ضداجتماعی داشتند. اما آیا واقعا افراد مبتلا به این اختلال تا این اندازه خطرناک‌اند؟ در این مقاله به معرفی اختلال شخصیت ضداجتماعی و بررسی ابعاد گوناگون آن، از علائم گرفته تا درمان می‌پردازیم. برای آشنایی بیشتر با این اختلال تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.

اختلال شخصیت ضداجتماعی (ASPD) چیست؟

اختلال شخصیت ضداجتماعی (Antisocial Personality Disorder یا به اختصار ASPD) یک نوع اختلالات شخصیت است که با الگوی پایدار رفتارهای تکانشی، بی‌مسئولیتی و اغلب مجرمانه مشخص می‌شود. افراد مبتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی معمولاً رفتارهای فریبکارانه دارند، دیگران را بازیچه قرار داده، به حقوق و احساسات آن‌ها اهمیتی نمی‌دهند و  تنها منافع خود را می‌بینند. در وجود این افراد، انگار «عذاب وجدان» و «هم‌دردی» گم شده است. همان‌طورکه از اسمش پیداست، فرد مبتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی با هنجارهای جامعه بیگانه است و کارهایی می‌کند که از نظر عرف و رسوم پذیرفته نیست.

مانند سایر انواع اختلالات شخصیت، اختلال شخصیت ضداجتماعی روی یک طیف قرار دارد؛ به این معنی که شدت آن می‌تواند از رفتارهای بد گاه‌به‌گاه تا قانون‌شکنی مکرر و ارتکاب جرائم جدی متغیر باشد. در جدیدترین ویرایشِ «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روان‌پزشکی آمریکا» (DSM-5)، این اختلال در کنار اختلالات شخصیت مرزی، اختلال شخصیت نمایشی و اختلال شخصیت خودشیفته، در دسته اختلالات شخصیتِ «خوشه ب» قرار گرفته است. اختلالات شخصیت خوشه ب با ویژگیِ «مشکل در مدیریت احساسات و رفتار» شناخته می‌شوند. حدود ۱ تا ۴ درصد از بزرگسالان در ایالات متحده به اختلال شخصیت ضداجتماعی دچار هستند (منبع: Cleveland Clinic). این رقم در میان زندانیان به حدود ۴۰ تا ۷۰‌درصد می‌رسد.

اختلال شخصیت ضداجتماعی در چه سنی ایجاد می‌شود؟

علائم اختلال شخصیت ضداجتماعی معمولاً قبل از ۱۵ سالگی شروع می‌شود. شروع این اختلال ناگهانی نیست و معمولاً از تشخیصی تحت عنوان «اختلال سلوک» شروع می‌شود؛ اختلالی که کودکان را درگیر می‌کند. کودکانی که اختلال سلوک دارند الگویی از رفتارهای پرخاشگرانه و ناسازگارانه را نشان می‌دهند که ممکن است به دیگران آسیب بزند. به‌عنوان‌مثال آتش‌سوزی عمدی و خشونت علیه حیوانات می‌تواند زنگ خطر این اختلال باشد.

وقتی اختلال سلوک تشخیص داده و درمان آن در همان دوران کودکی شروع می‌شود، احتمال ادامه‌یافتن این رفتارها تا بزرگسالی کاهش می‌یابد؛ اما اگر این رفتارها ادامه پیدا کنند، پس از هجده سالگی با عنوان اختلال شخصیت ضداجتماعی شناخته می‌شوند.

---

ویژگی و علائم اختلال شخصیت ضداجتماعی

علائم اختلال شخصیت ضداجتماعی از فردی به فرد دیگر متفاوت است و ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• نادیده‌گرفتن درست و غلط
• دروغگویی برای سوءاستفاده از دیگران
• بی‌احترامی و بی‌اعتنایی به دیگران
• استفاده از جذابیت یا بذله‌گویی برای بازیچه قراردادن دیگران در جهت منفعت یا لذت شخصی
• احساس برتری نسبت به دیگران یا خودرای بودن
• نداشتن احساس گناه نسبت به آسیب‌زدن به دیگران
•  اقدامات بدون فکر و نسنجیده یا رفتارهای ناگهانی و هیجانی
•  زیر پا گذاشتن قوانین و مقررات یا نادیده‌گرفتن عرف و رسوم جامعه
• به عهده نگرفتن مسئولیت کارها و رفتارهای خود

اختلال شخصیت ضداجتماعی می‌تواند باعث شود افراد به دیگران صدمه بزنند یا قانون را نقض کنند؛ اما همه افراد مبتلا به ASPD خشن یا پرخاشگر نیستند.

---

تفاوت اختلال شخصیت ضداجتماعی و سایکوپت

سایکوپت (psychopath) یک اصطلاح رایج در زبان انگلیسی است که از آن برای اشاره به افرادی استفاده می‌شود که به درست و غلط توجهی ندارند، دیگران را بازیچه خود قرار می‌دهند و نمی‌توانند احساسات دیگران را درک کنند. این موارد به علائمی که برای اختلال شخصیت ضداجتماعی ذکر شد شباهت زیادی دارند؛ اما در راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM-5) که مرجع تشخیص اختلالات روانی برای متخصصین سلامت روان است، هیچ تشخیصی به اسم سایکوپت وجود ندارد. بنابراین برخی متخصصین از اصطلاح سایکوپت برای اشاره به نوع شدید اختلال شخصیت ضداجتماعی اشاره می‌کنند. 

---

علت اختلال شخصیت ضداجتماعی

علل دقیق اختلال شخصیت ضداجتماعی ناشناخته است. شخصیت تحت‌تأثیر عوامل مختلفی شکل می‌گیرد که از جمله‌ آن‌ها می‌توان به ژنتیک و تفاوت‌های مغزی اشاره کرد.

• ژنتیک: اختلال شخصیت ضداجتماعی در میان خویشاوندان درجه یک افراد مبتلا به این اختلال، نسبت به جمعیت عادی شایع‌تر است. تحقیقات نشان می‌دهند که احتمالاً ارتباطی قوی بین ژنتیک و این اختلال وجود دارد؛ البته عوامل محیطی به‌احتمال زیاد باعث تشدید بروز آن خواهند شد.
• تفاوت‌های مغزی: تحقیقات نشان می‌دهد که چند عامل می‌توانند خطر ابتلا به این اختلال را افزایش دهند، از جمله عملکرد غیرطبیعی مغز. پژوهش‌ها همچنین حاکی از آن هستند که افراد مبتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی در لوب پیشانی مغز (بخش جلویی مخ) تفاوت‌هایی دارند، این لوب مسئول برنامه‌ریزی و قضاوت است.

عوامل خطر: چه کسانی در معرض ابتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی قرار دارند؟

برخی عوامل مانند عوامل محیطی، خطر ابتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی را افزایش می‌دهند، از جمله:

• تشخیص اختلال سلوک قبل از ۱۵ سالگی
• سابقه خانوادگی اختلال شخصیت ضداجتماعی یا سایر اختلالات شخصیتی یا بیماری‌های روانی
• تجربه سوءاستفاده یا بی‌توجهی در دوران کودکی
• زندگی خانوادگی ناپایدار یا خشونت‌آمیز در دوران کودکی
• اختلال مصرف مواد یا سابقه‌ این مشکل در بستگان خونی
• سیگار کشیدن مادر در طول دوران بارداری
• جنسیت مذکر

---

عوارض اختلال شخصیت ضداجتماعی

اختلال شخصیت ضداجتماعی اختلال خطرناکی است و می‌تواند خطراتی را برای خود فرد و اطرافیان او به‌همراه داشته باشد. این اختلال ممکن است عوارض زیر را ایجاد کند:

• بدرفتاری، بی‌رحمی و نادیده‌گرفتن دیگران
• حمله فیزیکی، خصومت، پرخاشگری، خشونت یا خطرناک بودن برای دیگران
• سوءمصرف مواد و الکل
• مشکلات قانونی از جمله رفتار بزهکارانه، دستگیر و زندانی‌شدن
• دیگر اختلال‌های روان‌پزشکی مثل افسردگی، اضطراب و … 
• ناتوانی در انجام تعهدات شخصی، اجتماعی، کاری یا تحصیلی
• مشکل در روابط شخصی، بی‌کاری یا بی‌خانمانی
• خودکشی یا کشتن دیگران

---

چه زمانی از متخصص کمک بگیریم؟

درصورتی‌که علائم اختلال شخصیت ضداجتماعی را در خود یا شخصی از نزدیکان می‌بینید، باید از متخصصین سلامت روان یعنی روان‌پزشک یا روان‌شناس کمک بگیرید. در موارد زیر باید فوراً با روان‌پزشک صحبت کنید:

• تغییرات خلقی شدید
• خودزنی و هرگونه آسیب به خود
• افکار خودکشی
• رفتار خشونت‌آمیز

دقت کنید که فرد مبتلا به این اختلال شخصیت اغلب متوجه مشکل خود نیست. اگر علائم این اختلال را در نزدیکان خود می‌بینید، می‌توانید او را تشویق به دریافت مشاوره کنید یا ابتدا خودتان مشاوره بگیرید. 

---

تشخیص اختلال شخصیت ضداجتماعی

افراد مبتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی معمولا معتقدند که مشکلی ندارند و بنابراین به دنبال درمان نمی‌روند؛ البته ممکن است به دلیل علائم دیگری مانند افسردگی، اضطراب یا خشم ناگهانی به پزشک عمومی مراجعه کنند یا شاید برای مشکلات سوءمصرف مواد به دنبال درمان باشند. در این موارد پزشک پس از معاینات اولیه، فرد را به متخصص سلامت روان ارجاع می‌دهد. تشخیص اختلال شخصیت ضداجتماعی معمولا بر اساس موارد زیر انجام می‌شود:

• معاینه‌ سلامت روان: شامل صحبت درباره‌ی افکار، احساسات، روابط، الگوهای رفتاری و سابقه خانوادگی
• علائم: از جمله بی‌اعتنایی به حقوق دیگران، رفتار تکانشی، دروغگویی مکرر و …
• سوابق شخصی و پزشکی: شامل سوابق پزشکی و هرگونه سوابق مربوط به سوءاستفاده در دوران کودکی و مسائل قانونی
• معیارهای DSM-5: تطبیق علائم فرد با معیارهای این بیماری بر اساس کتابچه راهنمای تشخیصی اختلالات روان انجمن روان‌پزشکی آمریکا (DSM-5) برای تشخیص نهایی

ملاک‌های تشخیصی اختلال شخصیت ضداجتماعی در DSM-5

بر اساس آخرین نسخه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روان‌پزشکان آمریکا (DSM-5)، برای این که شخصی مبتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی تشخیص داده شود، باید ملاک‌های زیر را داشته باشد:

الف) الگوی فراگیر بی‌اعتنایی و نقض حقوق دیگران که از ۱۵ سالگی شروع شده و حداقل با سه مورد از موارد زیر همراه است:

• رعایت نکردن هنجارها و عرف اجتماعی که ممکن است حتی منجر به دستگیری و بازداشت فرد شود.
• تحریک‌پذیری و پرخاشگری که ممکن است باعث درگیری‌های فیزیکی شده باشد.
• بی‌مسئولیتی همیشگی که ممکن است باعث مشکلاتی در حفظ شغل یا پرداخت تعهدات مالی شده باشد.
• فقدان پشیمانی که با بی‌اعتنایی یا دلیل‌تراشی برای بدرفتاری، دزدی یا صدمه به دیگران مشخص می‌شود.
• فریبکاری، دروغگویی مکرر، استفاده از اسامی مستعار، کلاهبرداری و هرگونه سوءاستفاده از دیگران برای منافع یا لذت شخصی.
• رفتارهای تکانشی و بدون فکر یا ناتوانی در برنامه‌ریزی‌کردن از قبل.

ب) حداقل سن ۱۸ سال باشد.

ج) شواهدی از وجود اختلال سلوک پیش از ۱۵ سالگی وجود داشته باشد.

د) این رفتارها ناشی از سایر اختلال‌ها مثل اسکیزوفرنی یا اختلال دوقطبی نباشد.

---

درمان اختلال شخصیت ضداجتماعی

اختلال شخصیت ضداجتماعی درمان قطعی ندارد و مدیریت آن نیز اغلب دشوار است. افرادی که به این اختلال دچارند، معمولا بعد از درگیری با قانون وارد سیستم درمانی می‌شوند. این اختلال معمولا از طریق روان‌درمانی، دارودرمانی یا ترکیب این دو مدیریت می‌شود.

۱. روان‌درمانی

گاهی اوقات برای درمان این اختلال از روان‌درمانی کمک گرفته می‌شود. روان‌درمانی ممکن است شامل کنترل خشم، درمان وابستگی به الکل یا مواد و درمان سایر مشکلات باشد:

• درمان شناختی-رفتاری (CBT): یکی از انواع روان‌درمانی است که می‌تواند به افراد در درک بهتر رفتارهای خود و تغییر الگوهای فکری ناسازگار کمک کند. اثرات مؤثر معمولاً پس از درمان بلندمدت حاصل می‌شود.
• درمان خانوادگی و همچنین درمان مبتنی بر ذهنی‌سازی: که بر توانایی شناخت و درک حالت ذهنی خود و دیگران تمرکز می‌کند نیز برای اختلال شخصیت ضداجتماعی مفید است. این درمان می‌تواند به صورت فردی یا خانوادگی انجام شود. 
• روان‌درمانی روان‌پویشی (سایکودینامیک): می‌تواند آگاهی از افکار ناخودآگاه و رفتارهای منفی را افزایش دهد و به تغییر آن‌ها کمک کند.

۲. دارودرمانی

سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) هیچ دارویی را برای درمان اختلال شخصیت ضداجتماعی تأیید نکرده است. بااین‌حال، پزشکان ممکن است داروهایی را برای مشکلات دیگری که اغلب همراه با اختلال شخصیت ضداجتماعی بروز می‌کنند، مانند اضطراب یا افسردگی، تجویز کنند. همچنین، در مواردی که پرخاشگری فرد شدید و کنترل آن دشوار است، ممکن است از داروهای خاصی برای کاهش علائم حمله‌های خشم و پرخاشگری استفاده شود. برخی از داروهایی که ممکن است تجویز شوند عبارت‌اند از:

• داروهای ضدافسردگی مثل سرترالین و فلوکستین
• داروهای ضدروان‌پریشی مثل ریسپریدون و کوئتیاپین
• تثبیت‌کننده‌های خلق‌و‌خو مثل لیتیوم و کاربامازپین
• داروهای ضداضطراب مثل بنزودیازپین

---

چطور اختلال شخصیت ضداجتماعی را مدیریت کنیم؟

شخصیت ضداجتماعی یک اختلال مادام‌العمر است و نیاز به پیگیری درمان دارد. از طرفی ممکن است پیگیری درمان برای شما دشوار باشد و درمان خود را نیمه‌کاره رها کنید. برای جلوگیری از این مسئله، از اطرافیان بخواهید که بر روند درمان دارویی و شرکت در جلسات روان‌درمانی شما شرکت کنند. 

زندگی با مبتلایان به اختلال شخصیت ضداجتماعی

زندگی با شخصی که به این اختلال مبتلاست کار بسیار سختی است. اینکه شاهد رفتارهای ویرانگر فردی باشیم که دوستش داریم، رنج زیادی به همراه دارد؛ به‌ویژه زمانی که این رفتارها مستقیما روی خود ما اثر منفی می‌گذارد. این افراد قبول نمی‌کنند که مشکل دارند و بنابراین نمی‌توان به‌راحتی از آن‌ها خواست که برای درمان به روان‌پزشک مراجعه کنند. بهترین توصیه‌ این است که از خودتان مراقبت کنید و برای آشنایی بیشتر با این اختلال و یادگیری تکنیک‌های مواجهه با رفتارهای فرد مبتلا به شخصیت ضداجتماعی از روان‌شناس کمک بگیرید.

---

بیشتر بدانید: آیا همه مبتلایان به ASPD مجرم هستند؟

این تصور غلط وجود دارد که همه مبتلایان به شخصیت ضداجتماعی مجرم و جنایت‌کار هستند. شیوع بالای این اختلال در میان زندانیان به این معنی نیست که لزوماً هر شخصی که شخصیت ضداجتماعی داشته باشد مجرم است. شاید داستان “جیمز فالون” را شنیده باشید؛ دانشمند علوم اعصاب که متوجه شد خودش اختلال شخصیت ضداجتماعی دارد. او در سال ۲۰۰۵ مطالعه‌ای روی قاتلین سریالی انجام داد تا ببیند مغز آن‌ها نسبت به افراد سالم چه تفاوت‌های ساختاری دارد. هم‌زمان مطالعه دیگری روی بیماری آلزایمر در جریان بود و فالون در آن مطالعه از اسکن مغزی خودش به عنوان گروه کنترل (یعنی سالم) استفاده کرده بود. 

زمانی که او در حال بررسی این اسکن‌های مغزی بود، متوجه شد که یکی از اسکن‌های گروه کنترل شبیه مغز قاتلین سریالی است و فکر کرد این اسکن اشتباهی داخل گروه کنترل قرار گرفته. با بررسی بیشتر متوجه شد که این تصویر مغز خودش است. بعد از این کشف شوکه‌کننده، او چندین آزمایش ژنتیکی انجام داد و متوجه شد که اختلال شخصیت ضداجتماعی دارد. این داستان جالب نشان می‌دهد که گرچه این افراد بیشتر در معرض ارتکاب جرایم هستند، اما لزوماً مجرم و خطرناک نیستند.

---

فیلم‌ها و افراد مشهور دچار شخصیت ضداجتماعی

تصور می‌شود چندین چهره تاریخی به‌ویژه در میان قاتلین سریالی شناخته‌شده، اختلال شخصیت ضداجتماعی داشته‌اند؛ همچون: جفری دامر (قاتل سریالی و آدم‌خوار)، چارلز منسون (تبهکار و قاتل آمریکایی)، تد باندی (قاتل زنجیره‌ای و متجاوز)، اد کمپر (قاتل سریالی و مرده‌خوار). یک مطالعه جالب ایرانی روی شاهنامه نشان می‌دهد که شخصیت «افراسیاب» با ویژگی‌های این اختلال همخوانی دارد. بعضی متخصصین این اختلال را به دیکتاتورهایی همچون آدولف هیتلر و صدام حسین نیز نسبت می‌دهند.

اختلال شخصیت ضداجتماعی سوژه چندین فیلم سینمایی نیز قرار گرفته است که از میان آن‌ها می‌توان به فیلم روانی آمریکایی، پرتقال کوکی و سکوت بره‌ها اشاره کرد.

---

کلام آخر دکترساینا

اختلال شخصیت ضداجتماعی یک اختلال مادام‌العمر است که اگر کنترل نشود، پیامدهای منفی متعددی به همراه خواهد داشت. نام این اختلال عموما خشونت را در ذهن تداعی می‌کند؛ اما همه افرادی که با اختلال شخصیت ضداجتماعی زندگی می‌کنند، رفتار خشونت‌آمیز ندارند. اگر احتمال می‌دهید که شاید شما هم به شخصیت ضداجتماعی مبتلا باشید، اولین و مهم‌ترین قدم مراجعه به یک متخصص سلامت روان یا حتی پزشک عمومی است. اگر مراجعه به پزشک برای شما دشوار است، می‌توانید فرایند درمان را با یک جلسه آنلاین مشاوره آغاز کنید.

---

سوالات متداول