راهنمای کامل مراقبت‌های بعد از سزارین: از بیمارستان تا خانه

سزارین یکی از روش‌های زایمان برای مادرانی است که زایمان طبیعی را پزشک برایشان مناسب نمی‌داند. مانند همه جراحی‌های جدی، مراقبت‌های بعد از سزارین بسیار مهم است و نقشی حیاتی در بهبودی مادر، پیشگیری از عوارض احتمالی و تسهیل گذار از بارداری به مادری دارد. در این مقاله، مراقبت‌های بعد از سزارین از بیمارستان تا منزل را بررسی می‌کنیم.

مدت‌زمان بهبودی بعد از سزارین

معمولاً بهبودی بعد از سزارین ۴ تا ۶ هفته به طول می‌انجامد. بااین‌حال، این دوره برای هر فرد متفاوت است و گاهی برای برخی افراد طولانی‌تر است. به‌عنوان مثال، برخی از مطالعات دریافته‌اند که ۶۰درصد زنان بعد از ۲۴ هفته هنوز کمی درد در ناحیه برش احساس می‌کنند.

درطی این مدت، مراقبت‌های بعد از سزارین از اهمیت زیادی برخوردار است. این مراقبت‌ها از همان لحظه خروج مادر از اتاق عمل آغاز می‌شود و تا چند هفته بعد در منزل، تا بهبودی کامل ادامه خواهد داشت. رعایت دستورالعمل‌های ارائه‌شده برای همه مادران بعد از سزارین ضروری است.

---

۱. مراقبت‌های بعد از سزارین در بیمارستان

عمل سزارین در بیشتر زنان با بلاک اپیدورال (Epidural Block) یا بی‌حسی نخاعی انجام می‌شود نه بیهوشی کامل. این نوع بیهوشی فقط بدن را بی‌حس می‌کند اما فرد همچنان بیدار است. ازبین‌رفتن اثر بی‌حسی ممکن است چندین ساعت طول بکشد. در چنین شرایطی، ممکن است فرد نتواند به‌تنهایی راه برود یا از دستشویی استفاده کند. به همین دلیل، بیشتر خانم‌ها تا چند ساعت بعد از سزارین برای ادرار به کاتتر (catheter) یا سوند نیاز دارند.

در برخی موارد که بیهوشی لازم است، بیدارشدن از خواب ممکن است مدتی طول بکشد. برخی از زنان هنگام به‌هوش‌آمدن احساس گیجی، حالت تهوع یا ترس دارند. در ادامه سایر مراقبت‌های بعد از سزارین در بیمارستان را بررسی می‌کنیم.

۱-۱. بررسی علائم حیاتی

بعد از سزارین، شما را به اتاق ریکاوری منتقل می‌کنند. در آنجا پرستاران فشار خون، ضربان قلب و تنفس‌تان را بررسی می‌کنند و شما را تحت‌نظر می‌گیرند تا اطمینان یابند که همه علائم حیاتی‌تان طبیعی است.

ممکن است براثر داروهایی که در طول جراحی برای بی‌حس‌کردن شما استفاده کرده‌اند، احساس ناراحتی، گرفتگی یا خارش در ناحیه شکم داشته باشید. معمولاً برای تسکین درد، داروی مسکن به‌صورت وریدی به شما تزریق می‌کنند.

۲۴ ساعت اول بعد از سزارین، معمولاً مشابه زایمان طبیعی است. بااین‌حال، برای پایش علائم حیاتی، لازم است ۲ تا ۴ روز در بیمارستان بمانید.

۱-۲. پایش خونریزی واژن

بعد از سزارین، خونریزی واژینال طبیعی است. این در واقع روشی است که بدن از آن برای خلاص‌شدن از بافت و خون اضافی در رحم که برای سلامتی جنین در دوران بارداری ضروری بود، استفاده می‌کند. خونریزی معمولاً ۴ تا ۶ هفته طول می‌کشد و در روزهای اول شدیدتر است. به همین دلیل، پرستار خونریزی واژینال شما را پایش می‌کند تا مطمئن شود که به‌شکل غیرعادی خون از دست نمی‌دهید.

۱-۳. بررسی عفونت احتمالی

خطر عفونت در ناحیه برش در چند هفته اول بعد از سزارین در بالاترین سطح خود قرار دارد. به همین دلیل، پرستار یا پزشک در روزهای اولی که در بیمارستان هستید، ناحیه برش را به‌دقت تحت‌نظر می‌گیرند تا در صورت عفونت آن را به‌سرعت درمان کنند. بعد از ترخیص هم باید خودتان مراقب باشید تا زخم عفونت نکند.

۱-۴. درنظرگرفتن گرفتگی عضلات در ناحیه شکم

در ۲۴ ساعت اول پس از سزارین، احساس درد در محل برش طبیعی است. بسیاری از زنان با کوچک‌شدن رحم انقباض و گرفتگی را احساس می‌کنند. این گرفتگی شبیه دردهای قاعدگی است اما ممکن است تا حدودی شدیدتر از آن باشد.

۱-۵. شروع به حرکت

در ۲۴ ساعت اول پس از جراحی پزشک به شما می‌گوید که به‌تنهایی یا با کمک دیگران، راه بروید. درواقع، خانم‌هایی که بعد از رفع بی‌حسی قادرند راه بروند باید سریع بلند شوند و حرکت کنند. تحرک‌داشتن برای جلوگیری از یبوست، کاهش نفخ معده و کمک به حرکات روده مفید است.

همچنین یکی از بزرگ‌ترین خطرات سزارین، ایجاد لخته خون در ساق پا است. این احتمال در افرادی که اضافه‌وزن دارند یا کم‌تحرک هستند شایع‌تر است. با راه‌رفتن از این مشکل جلوگیری خواهید کرد. اگر به هر دلیلی امکان حرکت‌کردن ندارید، باید از کاف‌های مخصوصی که برای به‌جریان‌انداختن خون طراحی شده است استفاده کنید.

۱-۶. نظارت بر وضعیت زخم و پانسمان

ناحیه اطراف بخیه‌ها و محل برش تا چند روز اول درد خواهد داشت. در بیمارستان بر زخم شما نظارت می‌کنند و مراقب هستند که عفونت نکند. علاوه بر آن، پزشک به شما دستورالعمل‌های مراقبت از برش در خانه را خواهد داد.

۱-۷. شروع مصرف تغذیه و مایعات

معمولاً ۸ تا ۱۲ ساعت بعد از سزارین بهتر است ناشتا بمانید. بسته به نظر پزشک، برخی افراد حتی تا ۲۴ ساعت هم باید از طریق سرم تغذیه شوند و نباید از راه دهان غذا بخورند.

بعد از چند ساعت با نظر پزشک می‌توانید مایعات بنوشید تا آب ازدست‌رفته بدنتان در حین زایمان جبران شود. غذاهایی که می‌خورید باید آبکی باشند نه جویدنی. برای مثال، آب گوشت، آب مرغ و آب‌میوه ضرری ندارد. بعد که حالتان بهتر شد می‌توانید غذاهای سبک و نرم مانند سوپ را شروع کنید.

۱-۸. شیر دادن به نوزاد

تقریباً بلافاصله بعد از سزارین می‌توانید شیردهی به نوزاد را شروع کنید. برخی تصور می‌کنند که در سزارین سرعت تولید شیر در سینه‌ها کمتر از زایمان طبیعی است. این باور نادرست است و شما می‌توانید بلافاصله به نوزاد خود شیر بدهید.

داروهای بی‌حسی نخاعی که در طول سزارین به شما داده می‌شود، به‌احتمال زیاد روی کودک تأثیری ندارد. اگر درباره مسکن‌ها نگرانید و تصور می‌کنید بهتر است درد را تحمل کنید اما مسکن نخورید، باید گفت درد می‌تواند در ترشح هورمون تولید شیر (پرولاکتین) اختلال ایجاد کند. بنابراین به پزشکتان اعتماد کنید و طبق تجویز او مسکن بخورید تا دردتان کاهش یابد.

۱-۸-۱.روش شیردادن به نوزاد بعد از سزارین

اگر اولین بار است مادر می‌شوید، احتمالاً با فرایند شیردهی به مشکل برمی‌خورید. در چنین شرایطی پرستاران (یا بزرگ‌ترها) به شما کمک خواهند کرد تا به‌درستی انجامش دهید. نگران نباشید، از پس آن برمی‌آیید!

باید نوزاد را طوری نگه دارید که به محل برش و بخیه‌ها فشار وارد نکند. روش‌های زیر را امتحان کنید:

• برای کاهش وزن کودک یک بالش روی شکمتان قرار دهید؛
• از روش شیردهی فوتبالی (Football Hold) استفاده کنید. برای این کار، گردن نوزاد را در کف دست بگیرید و پشت او را روی ساعد خود قرار دهید. سپس پاهایش را زیر بازوهایتان ببرید و سرش را روبه‌روی سینه خود نگه دارید تا شروع به شیر خوردن کند؛
• از روش خوابیده به پهلو (Side-lying Hold) کمک بگیرید. روبه‌روی کودک خود دراز بکشید و سعی کنید با دست‌تان سینه را تا نزدیک دهان او جلو ببرید. چون در این شرایط هردو دست‌تان درگیر می‌شود، می‌توانید یک بالش پشتش قرار دهید تا غلت نزند.

۱-۹. مصرف مسکن

تا چند روز پس از سزارین طبیعی است که دردهایی مانند درد قاعدگی را تجربه کنید. این به‌دلیل باریک‌شدن رگ‌های خونی رحم برای جلوگیری از خونریزی بیش‌ازحد است. پزشک ممکن است برایتان مسکن‌هایی نظیر ایبوپروفن یا استامینوفن تجویز کند.

۱-۱۰. زمان حمام

پزشک به شما خواهد گفت دقیقاً چه زمانی می‌توانید حمام کنید اما بهترین زمان، اغلب ۴ روز بعد از سزارین است. این زمانی است که می‌توانید پانسمان زخم را بردارید.

---

۲. مراقبت‌های بعد از سزارین در خانه

بعد از اینکه از بیمارستان مرخص شدید، باید در خانه هم از خودتان مراقبت کنید. پزشک هنگام ترخیص، دستورالعمل‌های دقیقی به شما ارائه خواهد داد که اگر به‌درستی آن‌ها را اجرا کنید، به‌زودی بهبود خواهید یافت.

۲-۱. کنترل خونریزی و ترشحات واژن

همان‌طور که گفتیم ممکن است خونریزی شما چند هفته بعد از زایمان ادامه داشته باشد. دقت کنید در چند روز اول، خون به‌رنگ قرمز روشن است و به‌تدریج که از شدت خونریزی کم می‌شود، به صورتی متمایل می‌شود. بعد از آن به رنگ قهوه‌ای و زرد درمی‌آید و در نهایت، باید ترشحاتی کاملاً شفاف داشته باشید تا قطع شود.

در روزهای اول، خونریزی شدیدتر است و بهتر است از پدهای بهداشتی بزرگ مخصوص استفاده کنید. تامپون و کاپ قاعدگی گزینه‌های مناسبی در این شرایط نیستند.

۲-۲. مراقبت از زخم و بهداشت شخصی

محل برش معمولاً با بخیه جذبی یا غیرجذبی یا چسب بخیه بسته می‌شود. ممکن است جای زخم به‌مدت ۱ تا ۲ هفته درد داشته باشد و عضلات اطراف آن با احساس ضعف همراه باشد. پزشک احتمالاً برای این ۲ هفته مسکن تجویز خواهد کرد. با بهبودی برش و انقباض رحم، به‌تدریج علائم بهتر می‌شوند. این نکات را برای مراقبت از زخم در نظر بگیرید:

• درصورتی‌که درد دارید، می‌توانید روی اطراف ناحیه برش پارچه گرم یا پد گرم با دمای پایین قرار دهید؛
• برای تمیزکردن زخم از آب و صابون ملایم استفاده کنید؛ آب هم بهتر است ولرم باشد؛
• آب را از بالا بگیرید و به‌آرامی اطراف برش را تمیز کنید؛
• به هیچ عنوان محل برش را نسابید؛
• در وان و جکوزی غوطه‌ور نشوید؛
• تا زمانی که پزشکتان تأیید نکرده است شنا نکنید.

در مواردی که از بخیه جذبی استفاده شود، این بخیه‌ها بعد از مدتی ناپدید می‌شوند و نیازی نیست آن‌ها را بکشید. اگر بخیه معمولی باشد، چند هفته پس از سزارین باید به پزشک مراجعه کنید تا تشخیص دهد که موقع کشیدن آن‌ها رسیده است یا خیر.

۲-۳. تسکین درد

چند روز پس از سزارین همچنان احساس انقباض یا درد خواهید داشت که شبیه دردهای قاعدگی است. اگر پزشک به شما مسکن تجویز کرده است، می‌توانید بدون نسخه هم آن‌ها را تهیه کنید. ایبوپروفن و استامینوفن گزینه‌های مناسبی هستند. درصورتی‌که متوجه شده‌اید دردتان بعد از چند روز به‌جای بهترشدن در حال بدترشدن است، دیگر مسکن مصرف نکنید و به پزشک مراجعه کنید.

۲-۴. تورم و درد در پستان‌ها

۳ تا ۴ روز اول پس از سزارین، سینه‌های شما ماده‌ای مغذی به نام کولوستروم (colostrum) تولید می‌کند که برای تقویت سیستم ایمنی نوزاد مهم است. پس از آن، پستان‌ها پر از شیر می‌شوند و به همین دلیل تورم پیدا می‌کنند. بنابراین احساس درد و ناراحتی در آن‌ها طبیعی است. 

برای تسکین ناراحتی، قبل از شیردهی دوش آب گرم بگیرید یا کمپرس گرم روی سینه‌ها قرار دهید تا جریان شیر را آسان‌تر کند. در فواصل بین شیردهی برعکس عمل کنید و از کمپرس سرد روی سینه‌ها استفاده کنید. به هیچ وجه سینه‌ها را ماساژ ندهید زیرا باعث می‌شود شیر بیشتری تولید کنند.

نکته: درصورتی‌که از شیر خودتان به نوزاد نمی‌دهید، سوتین محکم بپوشید که از سینه‌ها حمایت کند.

۲-۵. انتظار تغییراتی در پوست و مو

ممکن است در ۳ یا ۴ ماه اول بعد از سزارین متوجه شوید که موهایتان نازک شده‌اند. این طبیعی است و به‌دلیل تغییرات سطح هورمون اتفاق می‌افتد. در دوران بارداری سطح هورمون‌ها باعث می‌شود موها سریع‌تر از آنکه ریزش کنند رشد کنند. این در حالی است که تا ۵ ماه بعد از سزارین ریزش موها افزایش و رشد آن‌ها کاهش می‌یابد.

علاوه بر آن، ممکن است روی پوست شکم و سینه‌ها علائم کشیدگی به رنگ قرمز یا بنفش مشاهده کنید. این علامت‌ها دیگر از بین نمی‌روند، اما ممکن است رنگشان به نقره‌ای یا سفید تغییر کند و در رنگ پوست محو شوند.

۲-۶. احساس غم و اندوه

اغلب زنان بعد از سزارین، درست مانند زایمان طبیعی، متوجه تغییراتی در حالات هیجانی یا خلق‌وخوی خود می‌شوند. زایمان تا حد زیادی احساسات را تحریک می‌کند، به‌ویژه در زنانی که اولین بار مادر می‌شوند. این تغییرات خلق‌وخو در دو هفته اول بعد از سزارین طبیعی است و به‌دلیل تغییرات هورمونی اتفاق می‌افتد. این تغییرات عبارت‌اند از: 

• نوسانات خلقی؛
• احساس نگرانی؛
• اضطراب؛
• حس گریه؛
• خشم؛
• خستگی مفرط؛ 
• مشکل در خواب. 

بیشتر این احساسات درعرض دو هفته از بین می‌روند اما اگر بیشتر از آن طول بکشد باید به‌دنبال درمانی جدی باشید. ممکن است به افسردگی پس از زایمان مبتلا شده باشید: چیزی که حدود ۱۵درصد از زنان را درگیر می‌کند. روان‌درمانی یا داروهای ضدافسردگی ممکن است مفید باشند.

۲-۷. مصرف غذاهای مخصوص بعد از زایمان سزارین

بعد از سزارین لازم است غذاهایی بخورید که بهبودتان را تسریع کنند و مواد مغذی و مفید به بدنتان برسانند. لیست غذاهای بعد از زایمان سزارین شامل موارد زیر هستند:

• غذاهای غنی از پروتئین مانند: مرغ و ماهی و تخم‌مرغ و عدس برای بهبود زخم و ترمیم عضلات؛
• غذاهای غنی از فیبر مانند: میوه، سبزیجات و غلات کامل برای جلوگیری از یبوست و بهبود گوارش؛
• غذاهای غنی از آهن مانند: گوشت قرمز، سالاد اسفناج و لوبیا برای پیشگیری از کم‌خونی؛
• غذاهای غنی از ویتامین C مانند: مرکبات و توت‌فرنگی برای تقویت سیستم ایمنی و بهبود زخم؛
• غذاهای غنی از ویتامین A مانند: هویج و سیب‌زمینی شیرین برای رشد و ترمیم سلول‌ها؛
• غذاهای غنی از منیزیم مانند: سبزیجات برگ سبز و آجیل برای کاهش التهاب؛
• غذاهای غنی از پروبیوتیک مانند: کشک یا ماست پروبیوتیک برای تسریع بهبود زخم و کاهش سپسیس بعد از عمل.

نکته: در روزهای اول بعد از سزارین بهتر است وعده‌های غذایی‌تان کوچک و سبک باشد.

۲-۸. داشتن استراحت کافی

با اینکه تحرک‌داشتن بعد از سزارین ضروری است، لازم است به‌اندازه کافی استراحت کنید. اگر خانواده یا دوستان می‌خواهند در انجام کارهای روزانه به شما کمک کنند، رد نکنید. وقتی نوزاد خواب است، فرصت را غنیمت بشمارید و استراحت کنید.

۲-۹. بازگشت به فعالیت‌های روزانه

برای چند هفته اول، هر چیزی که از نوزادتان سنگین‌تر باشد، مثلاً بیشتر از ۵ تا ۷ کیلوگرم، بلند نکنید. کارهای خانه یا سایر فعالیت‌های سنگین را انجام ندهید. اگر می‌خواهید به فعالیت روزانه طبیعی‌تان برگردید، باید با پزشک مشورت کنید.

۲-۹-۱. رانندگی

برای رانندگی بهتر است ۲ هفته صبر کنید اما برخی منابع، بر این باورند که ۴ تا ۶ هفته بعد هم رانندگی ایمن نیست.

۲-۹-۲. شنا و جکوزی

تا ۳ هفته پس از بهبودی برش، در وان حمام غوطه‌ور نشوید و شنا هم نکنید.

۲-۹-۳. رابطه جنسی

قبل از برقراری رابطه جنسی ابتدا از پزشکتان تأیید بگیرید.

۲-۹-۴. ورزش

اگر اهل ورزش بوده‌اید و می‌خواهید شروع کنید، بعد از مرخص‌شدن از بیمارستان، ورزش‌هایی با شدت ملایم انجام دهید. به‌مدت ۴ تا ۶ هفته (طبق برخی منابع ۶ تا ۸ هفته) ورزش‌های سنگین که شکم را درگیر کند انجام ندهید. برخی از این تمرینات سبک عبارت‌اند از:

• تنفس عمیق: هر نیم‌ ساعت یک‌بار، ۲ تا ۳ نفس آهسته و عمیق بکشید. این تمرین می‌تواند به جلوگیری از احتقان ریه به‌دلیل زیاد نشستن در رختخواب کمک کند.
• گرداندن شانه‌ها: صاف بنشینید و شانه‌های خود را در هر ساعت، ۲۰ بار در هر دو جهت بچرخانید تا به تقویت عضلات آن کمک کنید.
• کشش ملایم: در مقابل دیوار بایستید و هر دو دست را به‌آرامی بالای سر خود ببرید تا زمانی که احساس کنید عضلات شکمتان کمی کشیده می‌شوند. این کشش باید ملایم باشد. ۵ ثانیه نگه دارید و سپس استراحت کنید. این کار را ۱۰ بار در روز انجام دهید تا انعطاف‌پذیری اطراف بخیه‌ها افزایش یابد.

۲-۹-۵. کاهش وزن

بیشتر افراد در حین زایمان حدود ۶ کیلوگرم از وزن خود را از دست می‌دهند که به‌دلیل خروج جنین، جفت و مایع آمنیوتیک از بدن است. در روزهای پس از زایمان، وزن بیشتری کم خواهید کرد اما اگر می‌خواهید به وزن قبل از بارداری برگردید، لازم است یک رژیم غذایی سالم و ورزش منظم داشته باشید.

---

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

با اینکه بیشتر مادران پس از سزارین بهبود می‌یابند، برخی از مادران ممکن است با مشکلاتی مواجه شوند. درصورتی‌که پس از بازگشت به خانه با موارد مشکوک یا غیرعادی زیر روبه‌رو شدید، به پزشک مراجعه کنید:

• محل برش قرمز یا متورم شده است یا مایعی از آن نشت می‌کند؛
• وقتی محل برش را لمس می‌کنید داغ است؛
• ناحیه اطراف زخم به قرمز، بنفش یا قهوه‌ای تغییر رنگ داده است؛
• تب بالای ۳۷ درجه دارید؛
• دردتان به‌جای اینکه بهتر شود بدتر می‌شود؛
• خونریزی‌تان از واژن زیاد است، بوی بدی می‌دهد یا لخته‌های غیرعادی بزرگی دارد؛
• تورم، برآمدگی، درد یا گرما در ساق پا مشاهده می‌کنید؛
• سردرد شدیدی دارید که از بین نمی‌رود؛
• دست‌ها یا بازوهایتان ورم کرده‌اند؛
• متوجه تغییراتی در بینایی می‌شوید؛
• سرفه، تنگی نفس یا درد در قفسه سینه دارید.

این علائم اغلب به‌دلیل عفونت یا لخته خون اتفاق می‌افتند؛ بنابراین، به‌دقت مراقب تغییرات بدن خود باشید و به‌موقع با پزشکتان تماس بگیرید.

مراجعه به درمانگر در صورت نوسانات خلقی طولانی‌مدت

در ۲ هفته اول بعد از سزارین، طبیعی است که نوسانات خلقی داشته باشید. در این شرایط، از شریک‌ زندگی، عزیزان یا دوستان خود کمک بخواهید و خجالت نکشید. درصورتی‌که این علائم به‌خودی خود بعد از دو هفته از بین نرفته‌اند، احتمال دارد به افسردگی پس از زایمان مبتلا شده باشید. به‌ویژه اگر برای انجام کارهای روزانه با مشکل مواجه هستید، حوصله غذا خوردن، مراقبت از کودک یا فعالیت‌های دیگر را ندارید یا حس می‌کنید ممکن است به خودتان یا نوزادتان آسیب برسانید، حتماً باید تحت درمان قرار بگیرید. داروها و مشاوره اغلب برای کمک به رفع علائم افسردگی بعد از زایمان مؤثر هستند.

---

کلام آخر دکترساینا

در این مطلب با مراقبت‌های بعد از سزارین هم در بیمارستان و هم بعد از ترخیص آشنا شدیم. درباره دستورالعمل‌هایی گفتیم که لازم است برای مراقبت از خودتان تا بهبودی کامل رعایت کنید. احتمالاً مادر، مادرشوهر، خواهر یا دوستی که تجربه سزارین داشته است، سعی خواهد کرد در این باره شما را راهنمایی کند. اشکالی ندارد به حرف‌هایشان گوش دهید اما اگر مغایرتی در صحبت‌های آن‌ها با توصیه‌های پزشکتان می‌بینید، پزشک را ملاک قرار دهید. لزومی ندارد خودتان را با آ‌ن‌ها مقایسه کنید. هر خانم تجربه متفاوتی از سزارین خواهد داشت و پزشک شما توصیه‌های خود را با توجه به شرایط خاص خودتان ارائه داده است. رودربایستی نداشته باشید و محترمانه راهنمایی‌های آن‌ها را رد کنید. درصورتی‌که به راهنمایی متخصص نیاز داشته باشید، می‌توانید از بهترین پزشکان و متخصصان دکترساینا به‌راحتی مشاوره بگیرید.

---

سؤالات متداول