اسهال خونی: علائم، درمان و پیشگیری

 از کودکی تا بزرگسالی ممکن است به آن دچار شوید. درصورتی‌که اسهال، خونی هم باشد احتمالاً باعث نگرانی دوچندان شما می‌شود و تمایل دارید هر چه سریع‌تر بهبود یابید. در متن پیش رو ضمن آشنایی شما با اسهال خونی و دلایل بروز آن، مختصری درباره شیوه درمان و نیز پیشگیری از آن توضیح خواهیم داد. 

اسهال خونی چیست؟

دیسانتری یا اسهال خونی نوعی عفونت دستگاه گوارش است که با اسهالی حاوی خون یا مخاط، درد شکم، تهوع، استفراغ و تب خودش را نشان می‌دهد. اسهال خونی اغلب به‌دنبال نوعی عفونت انگلی یا باکتریایی و درنتیجه‌ی عدم رعایت صحیح بهداشت رخ می‌دهد.

اگرچه علائم اسهال خونی در بسیاری از افراد خفیف است بااین‌حال برخی دیگر ممکن است علائم یا عوارض شدید بیماری را تجربه کنند.

به‌گفته کلینیک وبسایت کلیولند (ClevelandClinic):

اسهال خونی یا دیسانتری نوعی بیماری دستگاه گوارش است که در زمینه عفونت باکتریایی یا انگلی رخ می‌دهد. از جمله علائم آن می‌توان به اسهال، تب، تهوع، کاهش وزن و درد شکم اشاره کرد. پزشک با کمک کشت مدفوع می‌تواند اسهال خونی را تشخیص دهد. آنتی‌بیوتیک به درمان اسهال خونی کمک می‌کند.

آیا اسهال خونی واگیردار است؟

بله؛ اسهال خونی بسیار واگیردار است. برای مثال اسهال خونی آمیبی (نوعی انگل) اغلب از راه آب یا غذای آلوده منتقل می‌شود. همچنین ممکن است از طریق تماس جنسی دهانی یا رابطه مقعدی نیز گسترش یابد. 

آیا اسهال خونی کشنده است؟

عدم درمان مناسب اسهال خونی ممکن است منجر به مرگ شود. به‌ویژه در افراد زیر:

• کودکان خردسال
• افراد ۵۰ سال و بالاتر
• مبتلایان به سوءتغذیه یا دهیدراتاسیون (کم‌آبی)

انواع اسهال خونی

اسهال خونی ۲ نوع اصلی دارد:

۱. اسهال خونی آمیبی (آمیبیاز)

 انگل انتامبا هیستولیکا (E.histolytica) یکی از دلایل اصلی اسهال آمیبی است. انگل‌های بالانتیدیوم کولای (B. coli) و استرانژیلویدیازیس از دیگر انگل‌هایی هستند که اسهال خونی آمیبی می‌دهند. 

۲. اسهال خونی باسیلی

 عفونت باکتریایی باعث اسهال خونی باسیلی می‌شود. از شایع‌ترین باکتری‌هایی که باعث اسهال خونی می‌شوند می‌توان به شیگلا، سالمونلا، کمپیلوباکتر و اشرشیا کلای (E. coli) اشاره کرد. اسهال باسیلی شایع‌ترین نوع اسهال خونی است. 

علت اسهال خونی

اسهال خونی آمیبی و شیگلایی عموماً به‌دنبال عدم رعایت بهداشت رخ می‌دهند؛ منظور از عدم رعایت بهداشت، محیط‌هایی است که افراد سالم در تماس با مدفوع مبتلایان به اسهال خونی قرار می‌گیرند. 

این تماس ممکن است از طریق موارد زیر رخ دهد:

• غذای آلوده
• آب یا سایر نوشیدنی‌های آلوده
• شستن نادرست دست‌ها توسط افراد مبتلا
• شنا در آب آلوده نظیر دریاچه یا استخرها
• تماس فیزیکی

کودکان بیشتر در معرض اسهال شیگلایی هستند؛ بااین‌حال این بیماری در هر سنی ممکن است بروز یابد. این بیماری به‌راحتی از راه تماس فرد به فرد یا تماس با آب و غذای آلوده منتقل می‌شود. شیگلا اغلب توسط افرادی پخش می‌شود که در تماس مستقیم با فرد مبتلا بوده‌اند؛ برای مثال:

• در منزل
• در مراکز نگهداری روزانه
• در مدرسه
• در خانه سالمندان

اسهال آمیبی به‌طور اولیه از راه آب یا غذای آلوده در مناطق گرمسیری با بهداشت پایین گسترش می‌یابد.

نشانه‌ها و علائم اسهال خونی

علائم و نشانه‌های اسهال خونی بر حسب علت بروز آن متفاوت است:

۱. علائم اسهال باکتریایی

اسهال باکتریایی عموماً یک تا دو روز بعد از آلودگی به عفونت آغاز شده و تا حدود ۷ روز طول می‌کشد. از جمله علائم احتمالی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اسهال حاوی خون
• احساس نیاز به دفع مدفوع حتی وقتی که شکم خالی‌ست
• درد شکم
• تب

علائم نامبرده اغلب بین ۵ تا ۷ روز طول می‌کشند؛ بااین‌حال برخی افراد ممکن است تا ۴ هفته یا بیشتر هم علامت‌دار باشند. در برخی موارد ممکن است ماه‌ها طول بکشد تا فعالیت دستگاه گوارش به وضعیت معمول برگردد. آنتی‌بیوتیک ممکن است طول دوره بیماری و خطر انتقال آن را کم کند، با‌این‌حال پزشک معمولاً تنها درصورتی‌که علائم شدید باشند، آن را تجویز می‌کند. 

۲. علائم اسهال انگلی

فرد مبتلا به اسهال آمیبی ممکن است علائم زیر را تجربه کند:

• درد و انقباض شکم
• اسهال آبکی که حاوی خون، مخاط یا چرک است
• یبوست متناوب
• تب و لرز
• خستگی

در این موارد پزشک ممکن است داروهایی تجویز کند که به بهبود علائم کمک می‌کنند.

چه زمانی از پزشک کمک بگیریم؟

درصورتی‌که هر یک از علائم زیر را داشتید لازم است که از پزشک کمک بگیرید:

• درد شکمی که شدید یا غیرقابل‌تحمل است
• تب ۳۸ درجه و بالاتر
• اسهالی که بیشتر از ۲ یا ۳ روز طول بکشد

درصورت بروز علائم کم‌آبی یا دهیدراتاسیون لازم است سریعاً به اورژانس مراجعه کنید؛ از جمله علائم کم‌آبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد :

• تشنگی
• خشکی دهان، لب‌ها و چشم‌ها
• کاهش حجم ادرار
• بوی شدید یا تیرگی ادرار
• سبکی سر یا سرگیجه
• خستگی

پزشک چگونه اسهال خونی را تشخیص می‌دهد؟

• علائم و شرح حال: پزشک براساس علائم و شرح‌حالی که شما ارائه می‌کنید، معاینه و سایر تست‌ها، اسهال خونی را تشخیص می‌دهد. 
• آزمایش‌: درصورتی‌که پزشک به اسهال خونی شک کند برایتان آزمایش کشت مدفوع درخواست می‌کند. در این‌صورت لازم است ظرف مخصوصی را از آزمایشگاه بگیرید و آن را با نمونه مدفوع‌تان مجدد به آزمایشگاه بدهید. ممکن است لازم باشد چند نمونه و در چند روز مختلف جمع‌آوری کنید. آزمایشگاه پس از بررسی نمونه از نظر باکتری، انگل یا تخم انگل، نتیجه را بر روی کاغذ به شما ارائه می‌دهد. 
• سیگموئیدوسکوپی: در برخی موارد پزشک ممکن است توصیه به سیگموئیدوسکوپی کند. سیگموئیدوسکوپی به پزشک در تایید تشخیص یا رد کردن سایر دلایل احتمالی علائم شما کمک می‌کند. حین سیگموئیدوسکوپی پزشک یک لوله انعظاف‌پذیر را وارد مقعد شما می‌کند تا با استفاده از دید مستقیم روده بزرگ (سیگموئید) و رکتوم را ببیند. 

روش‌های درمان اسهال خونی

اسهال شیگلایی خفیف عموماً با استراحت و مصرف مایعات درمان می‌شود. داروهای بدون نسخه نظیر بیسموت ساب سالیسیلات به بهبود درد کمک می‌کنند.

در ادامه شما را با روش‌های درمان اسهال خونی آشنا می‌کنیم:

۱. درمان دارویی

• شیگلای شدید با آنتی‌بیوتیک قابل‌درمان است اما باکتری‌های مسبب آن اغلب به درمان مقاوم‌اند. درصورتی‌که پزشک برایتان آنتی‌بیوتیک تجویز کرد و بعد از چند روز بهبودی در علائم مشاهده نکردید او را درجریان قرار دهید. دراین‌صورت باکتری ممکن است مقاوم شده باشد و پزشک درمان دیگری را جایگزین کند. 
• اسهال آمیبی با مترونیدازول یا تینیدازول درمان می‌شود. این داروها ضدانگل‌ هستند. در مواردی ممکن است پزشک داروی دیگری هم تجویز کند تا مطمئن شود انگل ریشه‌کن شده است. 
• در موارد شدید پزشک ممکن است برای جبران کم‌آبی، مایعات وریدی برایتان تجویز کند. 

از مصرف سرخود داروهای ضداسهال نظیر لوپرامید و دیفنکسیلات شدیداً خودداری کنید؛ این داروها ممکن است اسهال خونی را بدتر کنند.

۲. رژیم غذایی مناسب

رژیم غذایی مناسب یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در درمان اسهال است. برخی مواد غذایی یا نوشیدنی‌ها به بهبود علائم کمک می‌کنند درحالی‌که برخی دیگر منجر به تشدید علائم می‌شوند. 

از جمله مواد غذایی که در درمان اسهال مفیدند:

• موز
• برنج سفید
• غلات پخته‌شده
• سیب‌زمینی آب‌پز
• مصرف مایعات فراوان از جمله آب‌ِ گوشت و سبزیجات، دمنوش

از جمله مواد غذایی که در زمان اسهال توصیه نمی‌شوند:

• شیر و لبنیات
• غذاهای چرب و سرخ‌کردنی
• غذاهای پرادویه
• غذاهای فرآوری‌شده
• سبزیجات
• پیاز
• ذرت
• مرکبات
• میوه‌های نظیر انجیر، گیلاس، انگور
• قهوه، نوشابه یا سایر نوشیدنی‌های کافئین‌دار یا گازدار
• شیرین‌کننده‌های مصنوعی از جمله سوربیتول

۳. درمان خانگی

درصورت ابتلا به اسهال خونی انجام موارد زیر را فراموش نکنید:

• از مصرف داروهای ضداسهال نظیر لوپرامید خودداری کنید. 
• برای پیشگیری از کم‌آبی، به میزان کافی آب بنوشید. دهیدراتاسیون یکی از عوارض جانبی شایع اسهال است. 
• برای کنترل درد و تب از داروهای بدون نسخه نظیر آسپرین، استامینوفن و ایبوپروفن استفاده کنید. 

عوامل خطر و گروه‌های آسیب‌پذیر

هر کسی ممکن است روزی دچار اسهال خونی شود. بااین‌حال شیوع آن در مناطق گرمسیری جهان با تصفیه نامناسب آب بیشتر است. علاوه‌بر این عدم رعایت بهداشت، خطر ابتلا به اسهال خونی را افزایش می‌دهد. لازم است بعد از هر بار استفاده از سرویس بهداشتی، دست‌هایتان را بشویید؛ در غیر این‌صورت ممکن است آب، غذا یا سطوح را آلوده کنید.

انگل یا باکتری اغلب از طریق مدفوع آلوده و از راه‌های زیر به فرد سالم منتقل می‌شود:

• تهیه غذا توسط فردی که دست‌هایش را نمی‌شوید یا بهداشت ضعیفی دارد
• نوشیدن آب آلوده
• تماس جنسی به‌ویژه از راه مقعد

عوارض اسهال خونی

در مواردی اسهال خونی ممکن است باعث عوارضی شود؛ از جمله:

۱. آرتریت بعد از عفونت

این عارضه در حدود ۲ % افرادی‌که به سویه خاصی از شیگلا (S. flexneri) مبتلا می‌شوند رخ می‌دهد. آرتریت یا التهاب مفصل بعد از عفونت ممکن است ماه‌ها تا سال‌ها طول بکشد. 

۲. عفونت خون

عفونت خون، نادر و اغلب در افرادی با ضعف سیستم ایمنی نظیر مبتلایان به HIV یا سرطان رخ می‌دهد. 

۳. تشنج

گاهی کودکان خردسال دچار تشنج می‌شوند؛ علت دقیق بروز آن مشخص نیست. این عارضه عموماً بدون درمان بهبود می‌یابد. 

۴. سندرم اورمیک همولیتیک (HUS)

گاهی یکی از سویه‌های شیگلا (S.dysenteriae ) باعث HUS می‌شود. در این بیماری، گلبول‌های قرمز نابود می‌شوند و کلیه درگیر می‌شود. 

در موارد نادری اسهال خونی آمیبی باعث آبسه کبد یا گسترش عفونت به ریه‌ها یا مغز می‌شود.

اسهال خونی در کودکان

کودکان خردسال (۱ تا ۵ سال) در مناطق کم‌برخوردار، بیشتر در معرض ابتلا به اسهال خونی‌اند. در کودکان، اسهال خونی با تب، تهوع، استفراغ، درد شکم و اسهال آغاز می‌شود. بعد از گذشت چند روز ممکن است در مدفوع کودک، خون، چرک یا مخاط ببینید. تهوع و اسهال ممکن است سبب کم‌آبی سریع و شدید کودک شود؛ دهیدراتاسیون شدید در کودک، درصورت عدم درمان، می‌تواند باعث شوک (عدم خونرسانی کافی به اعضای بدن) و درنهایت مرگ شود. 

از جمله علائم دهیدراتاسیون در کودکان می‌توان به خشکی شدید دهان، گود افتادن زیر چشم و شل شدن پوست اشاره کرد. کودکان و نوزادان مبتلا به اسهال خونی ممکن است تشنه، بی‌قرار یا خواب‌آلود شوند. کودک ممکن است نتواند ادرار یا گریه کند یا ادرارش بسیار غلیظ یا تیره شود. 

مشابه بزرگسالان، تشخیص اسهال خونی در کودکان با کمک علائم و کشت مدفوع میسر می‌شود. همچنین مصرف مایعات و عدم مصرف خودسر داروهای ضداسهال نقشی حیاتی در درمان اسهال خونی در کودکان ایفا می‌کنند. اغلب موارد ابتلا، خفیف و درصورت درمان مناسب، بدون عارضه هستند.

اسهال خونی در کودکان می‌تواند باعث کم‌آبی بدن شود. کم‌آبی شدید می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیر به کودک شما بزند. در صورت ابتلای کودکتان به اسهال خونی، به علائم کم‌‌آبی توجه کنید.

پیشگیری از اسهال خونی

بهترین راه برای پیشگیری از دیسانتری یا اسهال خونی، رعایت بهداشت است. پس از رفتن به سرویس بهداشتی و پیش تماس با غذا یا خوردن آن، دست‌هایتان را بشویید. از دیگر راه‌های پیشگیری از اسهال خونی، می‌تون به موارد زیر اشاره کرد:

• وسایل شخصی‌تان را از جمله مسواک، لیوان یا حوله را با افراد دیگر به اشتراک نگذارید. 
• تا زمانی‌که از تصفیه صحیح آب مطمئن نشدید از آن استفاده نکنید؛ این مسئله شامل آبی است که برای نوشیدن، پخت‌و‌پز و مسواک زدن استفاده می‌کنید. از آب معدنی یا قرص کلر برای استریل کردن آب استفاده کنید. همچنین می‌توانید با جوشاندن آب به مدت یک دقیقه آن را استریل کنید.
•  از مبتلایان به اسهال خونی فاصله بگیرید. 
• همه میوه‌ها و سبزیجات را با آب جاری تمیز بشویید. همچنین پوست آن‌ها را پیش از استفاده بگیرید. 
• درصورت سفر به مناطقی با شیوع بالای اسهال خونی، بهتر است از مصرف قطعه‌های یخ، آب غیربسته‌بندی و لبنیات و آبمیوه‌های غیر پاستوریزه خودداری کنید.پاستوریزاسیون فرایندی است که باکتری‌ها را از بین می‌برد.

کلام آخر دکترساینا

اسهال خونی ممکن است در نگاه اول شما را وحشت‌زده یا نگران کند؛ اما فراموش نکنید که دیسانتری در اغلب موارد نگران‌کننده نیست و بعد از گذشت چند روز بهبود می‌یابد. در دوره بیماری لازم است از مصرف خودسرانه داروهای ضداسهال و آنتی‌بیوتیک جداً خودداری کنید و برای دریافت درمان مناسب با پزشک مشورت کنید. مهم‌ترین کار در زمان اسهال، مصرف آب و مایعات کافی برای پیشگیری از کم‌آبی بدن است. 

سوالات متداول