اختلال شخصیت پارانوئید (شخصیت بدبین و شکاک) | از علت تا درمان

تابه‌حال با کسی که شخصیت پارانوئید یا بدبین و شکاک دارد برخورد کرده‌اید؟ درحالت‌عادی ممکن است برخی افراد به دلیل تیپ شخصیتی‌ یا تجربه‌های گذشته‌شان نسبت به دیگران بدبین‌تر باشند؛ اما وقتی این بدبینی شدید است، ممکن است فرد مبتلابه پارانوئید باشد. این اختلال یکی از انواع اختلال شخصیتی است که بیش از هرچیز با شکاکیت و سوءظن شناخته می‌شود. دراین مقاله قصد داریم ببینیم اختلال شخصیت پارانوئید چیست؟ چه نشانه‌هایی دارد و چگونه تشخیص داده می‌شود؟ همچنین قرار است ببینیم آیا پارانوئید قابل درمان است؟ و با فرد مبتلا باید چگونه رفتار کنیم.

اختلال شخصیت پارانوئید (بدبین) چیست؟

انواع مختلف اختلالات شخصیت براساس تشابه ویژگی‌ها و علائم‌شان در سه دسته‌ی کلی شکاک، احساساتی-تکانه‌ای و مضطرب قرار می‌گیرند. اختلال شخصیت پارانوئید، اختلال شخصیت اسکیزوئید و اختلال شخصیت اسکیزوتایپال در دسته‌ی اول، یعنی دسته‌ی شخصیت شکاک قرار دارند.

اختلال شخصیت پارانوئید یکی از اختلالات شخصیت نسبتاً نادر ولی بسیار حساس است. تخمین زده می‌شود حدود ۱ تا ۴ درصد افراد جامعه به این اختلال دچار باشند.^[۱] این اختلال شخصیت با علائمی مانند بی‌اعتمادی و بدگمانی نسبت‌به دیگران شناخته می‌شود.

یکی از مهم‌ترین شناسه‌های افراد مبتلا به شخصیت پارانوئید این است که این افراد به‌سختی مشکل خود را قبول می‌کنند و باور دارند که هیچ مورد غیرطبیعی دررابطه با شخصیت‌شان وجود ندارد. افراد مبتلا به این اختلال شخصیت اغلب در اعتماد کردن به دیگران و درمیان گذاشتن مسائل مختلف به مشکل برمی‌خورند. در اختلال شخصیت پارانوئید افراد انگیزه‌ی دیگران را با دید منفی می‌نگرند و همواره نسبت به دیگران و رفتارهای آن‌ها مشکوک هستند.

تفاوت پارانویا و پارانوئید

• پارانویا در لغت به معنی بدگمانی است و یکی از صفات شخصیتی محسوب می‌شود. کسانی که پارانویا دارند به سوءظن شدید دچار هستند؛ برای مثال ممکن است مدام افکاری مانند تحت تعقیب بودن داشته باشند. البته این افراد توهم‌های دیداری و شنیداری ندارند و این احساس بدگمانی چندان در روند عادی زندگی آن‌ها خللی وارد نمی‌کند.
• اختلال شخصیت پارانوئید زمانی اتفاق می‌افتد که پارانویا کل شخصیت فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلال در تمام ابعاد زندگی فرد دیده می‌شود. فرد مبتلا به پارانوئید احساس می‌کند که تمام اعضای خانواده، دوستان، آشنایان و حتی افراد جامعه بر علیه او هستند و نیّت‌های شومی دارند. افراد پارانوئید اغلب تصور می‌کنند که باهوش‌تر و بهتر از دیگران هستند.

علت بروز اختلال شخصیت پارانوئید چیست؟

اختلال شخصیت پارانوئید دلیل قطعی و مشخصی ندارد؛ ولی محققان براین‌ باورند که ترکیب ژنتیک افراد و عوامل محیطی می‌تواند منجر به بروز این اختلال شود؛ اما نقش ژنتیک احتمالاً پررنگ‌تر است.^[۲] احتمال بروز اختلال شخصیت پارانوئید در افرادی که سابقه‌ی خانوادگی اسکیزوفرنی یا اختلال هذیان دارند بیشتر است. بعضی از تجربیات آسیب‌زننده‌ی دوران کودکی نیز می‌توانند در بروز این اختلال شخصیت مؤثر باشند.

سایر مواردی که ممکن است منجر به اختلال شخصیت پارانوئید شوند عبارت‌اند از:

• زندگی در خانواده‌ي کم‌درآمد
• طلاق گرفتن
• بیوه شدن
• مجرد ماندن

ژنتیک و عوامل محیطی مانند تجربیات ناخوشایند در ابتلا به اختلال شخصیت پارانوئید نقش دارند.

علائم ظاهری افراد پارانوئید

همان‌طورکه گفتیم افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید بر این باورند که رفتار و عقایدشان کاملاً طبیعی است. شکاک بودن نسبت به دیگران برای این افراد امری عادی است؛ درحالی‌که اطرافیان آن‌ها معتقدند این بدگمانی بی‌دلیل و غیرمنطقی است.

افراد مبتلا به این اختلال اغلب رفتارهای پرخاش‌گرانه دارند و یک‌دنده و ستیزه‌جو هستند. چنین افرادی ممکن است از طعنه و کنایه برای جواب دادن به سؤالات و نظرات دیگران استفاده کنند.

دیگر علائم اختلال شخصیت پارانوئید به این‌صورت توصیف می‌شوند:

• باور به این‌که دیگران در پی آسیب رساندن و ضربه زدن به آن‌ها هستند.
• وفاداری و تعهد دیگران را زیر سؤال می‌برند.
• هنگام کار گروهی با دیگران به مشکل برمی‌خورند.
• نسبت به مورد انتقاد قرار گرفتن بسیار حساس هستند.
• به سرعت عصبانی یا پرخاش‌گر می‌شوند.
• ممکن است از جامعه فاصله بگیرند و منزوی شوند.
• اهل مجادله هستند و حالت تدافعی دارند.
• نمی‌توانند درک کنند چرا رفتار آن‌ها غیرعادی و نگران‌کننده است.
• نمی‌توانند به آرامش برسند.
• ممکن است افراد در کنار این اختلال به افسردگی یا اضطراب نیز دچار شوند.

بعضی از علائم اختلال شخصیت پارانوئید با سایر اختلالات شخصیتی مشترک هستند و گاهی ممکن است این اختلال با اسکیزوفرنی یا اختلال شخصیت مرزی اشتباه گرفته شود. به‌همین‌دلیل تشخیص صحیح چنین اختلالاتی اهمیت ویژه‌ای دارد.

تشخیص شخصیت بدبین (پارانوئید)

در مواردی که افراد دارای علائم بالینی و جسمی باشند ممکن است علت اصلی این علائم نوعی بیماری زمینه‌ای باشد. هیچ تست آزمایشگاهی برای تشخیص اختلال شخصیت پارانوئید وجود ندارد؛ اما با انجام آزمایش‌های چکاپ کامل، وجود بیماری‌های زمینه‌ای که ممکن است علائمی شبیه پارانوئید نشان دهند بررسی می‌شود.

• روان‌پزشک با بررسی علائم و سابقه‌ی خانوادگی، کار، خانواده و روابط شما می‌تواند وجود و نوع اختلال را تشخیص دهد.
• ممکن است از شما تست‌های روان‌شناسی بگیرد یا خود، سؤالات لازم را برای تمایز بین انواع اختلال شخصیت بپرسد. به‌عنوان‌مثال در اختلال پارانوئید برخلاف اسکیزوفرنی، فرد دچار توهمات دیداری یا شنیداری نیست.

درمان پارانوئید

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در درمان افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید، پذیرش اختلال و انجام درمان است. این افراد به‌سختی درمان و نیاز به درمان شدن را می‌پذیرند و معتقدند هیچ مورد غیرطبیعی دررابطه با رفتار و افکارشان وجود ندارد.

روان‌درمانی

در مواقعی که افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید حاضر به شروع پروسه‌ی درمان شوند، روان‌درمانی و جلسات مشاوره بهترین درمان هستند. شرکت در جلسات مشاوره به این افراد کمک می‌کند بهتر با این اختلال کنار بیایند و در موقعیت‌های مختلف اجتماعی بتوانند با دیگران ارتباط برقرار کنند. روان‌درمانی و مشاوره همچنین در کاهش دادن پارانویا نیز مؤثر هستند.

دارودرمانی

دارودرمانی نیز یکی از گزینه‌های درمانی مناسب است و خصوصاً در افرادی که علاوه بر اختلال شخصیت به مشکلاتی نظیر افسردگی یا اختلال اضطراب دچار هستند بسیار تأثیرگذار است. داروهایی که در درمان اختلال شخصیت پارانوئید مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارت‌اند از:

• داروهای ضدافسردگی
• بنزودیازپین‌ها (داروهای ضداضطراب و آرامش‌بخش)
• داروهای تثبیت‌کننده‌ی خلق‌وخو

درمان اختلال شخصیت پارانوئید معمولاً با ترکیبی از دارو و روش‌های روان‌درمانی انجام می‌شود.

چگونه با افراد پارانوئید رفتار کنیم؟

دست‌وپنجه نرم کردن با انواع اختلال شخصیت هم برای فرد مبتلا و هم برای اطرافیان دشوار است. رعایت چند نکته می‌تواند در برقراری ارتباط با افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید به شما کمک کند و در روند درمان فرد مبتلا نیز اثر مثبت داشته باشد.

• درد و ناراحتی آن‌ها را جدی بگیرید: شاید با بسیاری از گفته‌های افراد پارانوئید موافق نباشید؛ ولی جدی گرفتن و اهمیت دادن به آن‌چه آن‌ها احساس می‌کنند می‌تواند مفید باشد.
• باورهای آن‌ها را زیر سؤال نبرید و نادیده نگیرید: افراد پارانوئید اتفاقات اطراف‌شان را با دیده‌ی بدگمانی می‌نگرند. درک این قضیه و کنار آمدن با بازخوردهای این‌چنینی در ارتباط گرفتن با این افراد اثربخش است.
• برای خودتان و ارتباط با این افراد حدومرز داشته باشید: دیدن درگیری‌های ذهنی افراد پارانوئید سخت است؛ اما نباید به شما اجازه دهد هر رفتاری از طرف این افراد را بدون چون‌وچرا بپذیرید. در ارتباط با افراد پارانوئید حدومرز داشته باشید و درصورتی‌که آن‌ها از خط قرمزها گذر کردند، آن‌ها را به شروع درمان یا جدی‌تر گرفتن درمان تشویق کنید.
• شفاف صحبت کنید: در زمان صحبت کردن با افراد پارانوئید از طعنه زدن، استفاده از ایهام و استعاره یا با کنایه سخن گفتن پرهیز کنید. حواس‌تان باشد که افراد پارانوئید تمام گفته‌های شما را با بدگمانی می‌شنوند.
• آن‌ها را به ورزش تشویق کنید: ورزش و فعالیت فیزیکی به بهبود سلامت جسمی و ذهنی و کم کردن تنش کمک می‌کند. ورزش منظم در کم کردن استرس و اضطراب نیز مؤثر است.
• فرد پارانوئید را به آرامش دعوت کنید: تمرین‌های مدیتیشن و یوگا در به‌دست‌آوردن و حفظ آرامش بسیار اثرگذار هستند.

کلام آخر دکترساینا

هرکسی که شخصیت بدبین و شکاک دارد لزوماً پارانوئید نیست؛ اما نیاز است که بررسی شود. به‌یاد داشته باشید اختلال شخصیت پارانوئید یک مشکل جدی است که نیاز به مداخله‌ی روان‌پزشکی دارد. اگر دیگران به شما می‌گویند که بیش‌ازحد بدبین یا حساس هستید، بهتر است با یک روان‌شناس یا روان‌پزشک صحبت کنید تا از وضعیت سلامت خود اطمینان حاصل کنید. شما می‌توانید همین‌حالا در سامانه دکترساینا از بهترین روان‌پزشکان و روان‌شناسان مشاوره آنلاین روانپزشکی دریافت کنید.

سؤالات متداول

برای صحبت با پزشک نیاز به مراجعه حضوری نیست! در سامانه‌ی دکتر ساینا می‌توانید در هر زمان و هر کجا از بیش از ۲۵۰۰ پزشک و روان‌شناس متخصص مشاوره فوری متنی، صوتی یا ویدیویی دریافت کنید.

جدول خلاصه‌ی مشخصات بیماری